"Το ξερίζωμα του ανθρώπου"

Το κείμενο αποτελεί παρέμβαση στην παρουσίαση του βιβλίου του Σπύρου Κουτρούλη «Το ξερίζωμα του ανθρώπου –η κρίση της νεωτερικότητας, οι ιδεολογίες και οι στοχαστές», που διοργάνωσαν το βιβλιοπωλείο «χωρίς όνομα» και οι «Εναλλακτικές Εκδόσεις»

Ο Σπύρος Κουτρούλης, ως συγγραφέας και διανοούμενος, συνιστά ιδιαίτερη περίπτωση συνέπειας και αφοσίωσης στο αντικείμενο της μελέτης του. Από τη πρώτη στιγμή που, νέος -ασφαλώς και τώρα είναι νέος όσον αφορά το βασίλειο του πνεύματος, στη πρώτη φάση θα έλεγα της ωριμότητάς του-, εμφανίστηκε στο δημόσιο λόγο εκδήλωσε και τους βασικούς άξονες των ανησυχιών και των αναζητήσεών του. Τα γραπτά του διακρίνονται από την πρόθεσή του να διαλύσουν πλάνες ενώ ενέχουν διάθεση αφυπνιστική. Γιατί ο Κουτρούλης δεν είναι ένας μοναχικός διανοούμενος. Είναι ενεργός και ενημερωμένος πολίτης, με παρέμβαση στα πολιτικά δρώμενα, χωρίς κομματικές δεσμεύσεις.

Υπήρξε για χρόνια μέλος  ενός μικρού ομίλου νέων, γύρω από το περιοδικό «Νέα Κοινωνιολογία», του οποίου ο προβληματισμός κινείτο πέρα από τις κυρίαρχες τάσεις της ύστερης μεταπολιτευτικής Ελλάδας, πέρα από ιδεολογίες και δόγματα που υπηρέτησαν τον παρασιτικό εξουσιαστικό μηχανισμό και συνδιαμόρφωσαν ένα καταθλιπτικό περιβάλλον μονοδιάστατης σκέψης. Αργότερα, θα συμμετάσχει στον μαχητικό κύκλο του «Άρδην», που η σαρωτική του δραστηριότητα και επιρροή στα πνευματικά πράγματα του τόπου συνιστά επίτευγμα άξιον απορίας για τόσο λίγους ανθρώπους.

Με ανεκτίμητο, και μάλλον σπάνιο στις ημέρες μας, πλεονέκτημα την ακόρεστη βιβλιοφαγία του, η οποία λόγω και του πειθαρχημένου χαρακτήρα του, επίσης σπάνιο θα έλεγα χαρακτηριστικό στους σημερινούς νεοέλληνες, εντοπίζει, προβάλλει και αναδεικνύει το απόσταγμα πονημάτων σημαντικών ανθρώπων της σκέψης. Αυτήν την οδό διαβαίνει με απόλυτη προσήλωση, έχοντας ήδη δημιουργήσει, κι αυτό γίνεται αντιληπτό από την ανάγνωση του βιβλίου του «Το ξερίζωμα του ανθρώπου», μια συμπαγή και αξιοζήλευτη σύνθεση, έναν γαλαξία άστρων-ιδεών και πνευματικών φωστήρων, στον οποίο συνοδεύει με σεβασμό τον αναγνώστη.

Κριτική στην νεωτερικότητα

Πυρήνας της σκέψης του Κουτρούλη είναι η κριτική στην νεωτερικότητα και στις βεβαιότητές της, η ευθεία αμφισβήτηση της άποψης ότι η Ιστορία οδεύει σε ένα τέλος, με την επικράτηση του δυτικού προτύπου, έτσι όπως διαμορφώνεται σταδιακά στον δυτικό πολιτισμό, κυρίως μετά τη γαλλική επανάσταση. Αφετηρία και επίκεντρο των προσεγγίσεων του συγγραφέα συνιστά η θέση ότι η πορεία αυτή των πραγμάτων, παρά τις θετικές υπηρεσίες που έχει προσφέρει στην ανθρωπότητα, οδηγεί εντέλει στην αποξένωση του ανθρώπου από τα ζωτικά στοιχεία της νοηματοδότησης της ύπαρξής του, το φυσικό περιβάλλον, την οικογένεια, τη θρησκεία, την πατρίδα ακόμη ακόμη και τον ίδιο του τον εαυτό. Συντάσσεται με τον αγαπημένο του φιλόσοφο Νίτσε που λέει ότι «οι διαδικασίες που επιτάσσει ο νεωτερικός πολιτισμός καταστρέφουν κάθε εσωτερικότητα, κάθε «εσωτερική αξία», για χάρη της εξωτερικότητας που θεοποιεί το χρήμα, τη τεχνική, την ανάπτυξη».

Αυτή η αλλοτρίωση, η οποία ορίζεται και ως ξερίζωμα -λέξη που χρησιμοποιεί για να τιτλοφορήσει το βιβλίο του-, είναι το τίμημα της καθολικής αποδοχής της γραμμικής αντίληψης της ιστορίας. Αντίληψη που κατανοεί την ιστορία μόνον ως εξωτερικό γεγονός θα προσέθετα, και η οποία λησμονεί ή αγνοεί ότι η αληθινή Ιστορία είναι η Ιστορία της συνείδησης, επί και δια της οποίας «ανθίζει» το ανθρώπινο πρόσωπο και ο κάθε διακριτός πολιτισμός.

Η εποχή της παγκοσμιοποίησης, με την κατίσχυση του εργαλειακού ρασιοναλισμού και την επιβολή του προτύπου του καταναλωτικού ανθρώπου, εν είδει νέου λωτοφάγου χωρίς ρίζες, με τη περαιτέρω θεοποίηση της τεχνολογίας και του χρήματος, έδωσε νέα ώθηση στην νεωτερικότητα. Όπως σημειώνει ο Κουτρούλης «η πλανητική εποχή και ο κόσμος της παγκοσμιοποίησης αποσκοπούν σε έναν ενιαίο κόσμο, όπου το πρόβλημα του ξεριζωμού δεν θα έχει λυθεί, αλλά θα έχει τεθεί με ένα οξύτερο τρόπο. Η πνευματικότητα του ανθρώπου θα πρέπει να υποκατασταθεί από έναν παγκόσμιο χυλό, όπου όλες οι αξίες θα σχετικοποιηθούν. Πρόκειται για την κυριαρχία του μηδενισμού του χρήματος, του εμπορεύματος, του homo economicus. Στα πλαίσια αυτά κάθε αναφορά σε μια παράδοση κινδυνεύει να δυσφημισθεί ως εθνικισμός ή θρησκευτικός φονταμενταλισμός. Τα πλήθη πρέπει να κινούνται όχι απλά αποεδαφικοποιημένα αλλά και δίχως ταυτότητα και έρμα».

Η θέση του λοιπόν βρίσκεται στον αντίποδα θεωριών, που έως πρόσφατα ήταν του συρμού, όπως το τέλος της Ιστορίας του Φουκουγιάμα, που είχε σαλπίσει στα χρόνια της κατάρρευσης του ανατολικού μπλοκ την έλευση του «Τελευταίου Ανθρώπου» και την «Κυριακή της ζωής».

Ρομαντισμός και Ισχύς

Απέναντι στους απολογητές της νεωτερικής εποχής, ο συγγραφέας επιστρατεύει στα δοκίμιά του χορεία διανοουμένων, που επίσης διατηρούν κριτική στάση. Ασφαλώς, από διαφορετικές οπτικές, που θα τις τοποθετούσαμε σε δύο γενικές κατηγορίες.

Η πρώτη είναι η «ρομαντική», το γιγάντιο δηλαδή αντι-νεωτερικό ρεύμα, το οποίο γεννάται από τη γερμανική διανόηση του 18^ου αιώνα ως αντίδραση στο γαλλικό διαφωτισμό και στην εργαλειακή σκέψη. Ρεύμα που εξαπλώνεται και λαμβάνει διάφορες μορφές για πάνω από δύο αιώνες, πυροδοτώντας την εκδήλωση μεγάλων κινημάτων της τέχνης αλλά και της πολιτικής και φιλοσοφικής σκέψης. Κοινή συνισταμένη τους η σύνθετη, ενίοτε και μυστική, ανθρώπινη φύση και η αμφισβήτηση της μιας και εξωτερικής πραγματικότητας. Ως εκ τούτου ο συγγραφέας φθάνει να γράφει για παράδειγμα σε ένα δοκίμιό του για τον Νοβάλις ότι «η παράλογη εξέλιξη του πολιτισμού που θεμελιώθηκε πάνω στην πίστη στον εργαλειακό ορθολογισμό καθιστά επίκαιρη και αναγκαία την μελέτη ποιητών […] στο έργο των οποίων η ποίηση αναδεικνύεται ως η απόλυτη ή αληθινή πραγματικότητα».

Η δεύτερη είναι οι θεωρίες της Ισχύος, των οποίων ο Κουτρούλης είναι εξαιρετικός γνώστης. Η αφετηρία τους ανιχνεύεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία, σε συγγραφείς όπως ο Θουκυδίδης, και καταλήγουν σε σύγχρονους φιλοσόφους, όπως ο Κονδύλης. Ο νόμος της Ισχύος διέπει τις ανθρώπινες πράξεις ενώ καταρρίπτει την υπεραισιοδοξία των υπερεθνικών ελίτ για την σύντομη δημιουργία του παγκόσμιου χωριού, όπου η εμπορική συνάφεια θα υπερκεράσει τον πολιτικό κατακερματισμό και τα έθνη-κράτη.

Η σχέση των δύο αυτών ρευμάτων, του ρομαντισμού με τα έντονα ουτοπικά χαρακτηριστικά του, και του πλέον ατόφιου ρεαλισμού φαίνεται ως ασύμβατη και οι έννοιες οξύμωρες και αντίρροπες. Και τούτο ισχύει σε κάποιο βαθμό. Ωστόσο, παράλληλα, οι δύο «αλήθειες» αλληλοσυμπληρώνονται, και η κριτική τους υπονομεύει τα θεμέλια του κυκλώπειου οικοδομήματος της νεωτερικότητας.

Εσχατολογική και τραγική αντίληψη

Ο Κουτρούλης αποδίδει το χάσμα μεταξύ της νεωτερικής σκέψης, ιδιαίτερα όπως αυτή διαμορφώθηκε στην πέραν του ατλαντικού ακτή, και των ρευμάτων της αμφισβήτησης της ως την εκδηλωμένη αντίθεση ανάμεσα στην εσχατολογική και στην τραγική αντίληψη. Η πρώτη «βλέπει» στο ιστορικό γίγνεσθαι ένα τέλος, έναν σκοπό, ένα νόημα. Η δεύτερη «βλέπει» την ιστορία ως διαδικασία αντιφάσεων και συγκρούσεων, με νόημα κρυφό από τον άνθρωπο ή ίσως και καθόλου νόημα. Η γραμμική κίνηση απέναντι στην κυκλική ή σπειροειδή. Μια διαφορά που ανάγεται στην διαφορετική κοσμοθεώρηση του ελληνορωμαϊκού και του σημιτο-εβραϊκού κόσμου.

Απαραίτητο συστατικό της τραγικότητας είναι η άγνοια από το υποκείμενο του ουσιώδους διακυβεύματος, του βαθύτερου νοήματος των πράξεών του. Με τον τρόπο που εμφανίζεται, για παράδειγμα, στον «Οιδίποδα Τύραννο», όπου ο παντογνώστης και παντοδύναμος βασιλέας δεν εγνώριζε το παιχνίδι του δικού του πεπρωμένου.

Τη γραμμική και εσχατολογική κατανόηση της Ιστορίας, μεγαλειώδης και αυτή στη σύλληψή της και συνάμα γονιμοποιητική, παρέλαβε η δυτική σκέψη, μέσω του χριστιανισμού. Ιδιαίτερα έντονη υπήρξε η εσχατολογική αντίληψη στις δυαδικές προτεσταντικές παρεκκλίσεις, οι οποίες επηρέασαν δομικά την ύστερη νεωτερική σκέψη, και η οποία με τη σειρά της της αφαίρεσε το ιερό και το θείο.

Πατρίδα, έθνος και ατομικά δικαιώματα

Η εσχατολογική βεβαιότητα του δυτικού προτύπου στην ωρίμανσή του προτρέπει στην εξαφάνιση των διακριτών συλλογικών ταυτοτήτων, όπως είναι η πατρίδα ή η κοινότητα, προς χάριν της ανάδυσης του ατόμου και των δικαιωμάτων του. Απέναντι στην ισοπεδωτική αντίληψη της νεωτερικότητας υψώθηκαν, όμως, φωνές που κατέδειξαν τις βαθύτερες σχέσεις, σχέσεις ουσίας, που ενέχουν οι ιστορικές συλλογικές οντότητες και παρουσιάζονται στο βιβλίο του Κουτρούλη. Έτσι, για παράδειγμα, η μυστηριακή σχέση του ανθρώπου με την έννοια «πατρίδα» και «κόσμος», πέρα από τις επιφανειακές και στρεβλές θεωρίες του εθνικισμού, του διεθνισμού ή του κοσμοπολιτισμού, φωτίζεται με αποσπάσματα από συγγραφείς όπως ο Χάιντεγκερ, που μας λέει ότι «η έλλειψη πατρίδας συνίσταται στην εγκατάλειψη του Είναι από το ον» και αντιθέτως «όταν βιωθεί η αλήθεια του Είναι, τότε θα έχει ξεπεραστεί η έλλειψη πατρίδας».

Ενώ για την αισιοδοξία της αέναης προόδου και τα ατομικά δικαιώματα ερανίζεται παραθέματα όπως του Νίτσε, που γράφει ότι «δεν δουλεύουμε για την πρόοδο, δεν έχουμε ανάγκη να βουλώνουμε τα αυτιά μας για να μην ακούμε τις σειρήνες του μέλλοντος στην αγορά: το τραγούδι τους για τα ίσα δικαιώματα, για τη ελεύθερη κοινωνία, δεν μας δελεάζει καθόλου». Τα τρομερά αυτά λόγια γράφτηκαν σε μια εποχή που η αυτοπεποίθηση του θετικισμού βρισκόταν στο απόγειό της, πριν από την κόλαση των παγκοσμίων πολέμων και των κρεματορίων. Ο «αιρετικός» φιλόσοφος ατένιζε ήδη πίσω από τους καπνούς των ερειπίων, τα ερείπια της ανθρώπινης ύπαρξης, όταν θα έχει χάσει το πολυτιμότερο θησαυρό της, τη συνείδησή της.

Την αλλοτρίωση του σύγχρονου ανθρώπου πραγματεύεται και, μια άλλη βιβλική μορφή για την πολιτική ιστορία, ο Μαρξ. Αν και, όπως αναφέρει ο Κουτρούλης, ο Μαρξ υπήρξε γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού, εντούτοις συνεισέφερε καθοριστικά στην σύλληψη της διαδικασίας του «ξεριζωμού» του ανθρώπου στον καπιταλισμό. Σε κάποια έργα του, όπως το «Εβραϊκό Ζήτημα», προχωρά και σε κριτική του πυρήνα του «ανθρώπου των φώτων» γράφοντας ότι «τα λεγόμενα δικαιώματα του ανθρώπου […] δεν είναι τίποτε άλλο παρά τα δικαιώματα του μέλους της κοινωνίας των ιδιωτών, δηλαδή του εγωιστή ανθρώπου, του χωρισμένου από τον άνθρωπο και την κοινότητα».

Στο βιβλίο του Κουτρούλη θίγεται, επιπλέον, ο τρόπος που οι Μαρξ και Ένγκελς προσεγγίζουν το εθνικό ζήτημα και τη σχέση τάξης, πατρίδας και διεθνισμού. Προσέγγιση εξαιρετικά αντιφατική, η οποία εμπεριέχει μέσα της όχι μόνον τη ρήση «οι προλετάριοι δεν έχουν πατρίδα» αλλά και τις θέσεις υπέρ της ιρλανδικής ανεξαρτησίας, τους απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς για τους μη «ιστορικούς λαούς» και την εξύμνηση της αποικιοκρατίας. Εξετάζονται επίσης επ’ αυτού του ζητήματος άμεσοι, όπως ο Λένιν, και έμμεσοι, όπως η Σιμόν Βέιλ, επίγονοι, οι οποίοι άνοιξαν τους δικούς τους δρόμους.

Θεωρίες για την Ισχύ

Οι εκτενείς αναλύσεις του συγγραφέα για το ζήτημα της Ισχύος εκκινούν από τον Θουκυδίδη, το έργο του οποίου παραμένει ως σήμερα ένα εξαιρετικό εγχειρίδιο κατανόησης των διεθνών σχέσεων. Γι’ αυτό άλλωστε παραθέτει την περίφημη απάντηση των Αθηναίων στους Μηλίους: «Θεοί και άνθρωποι ακολουθούν πάντα έναν απόλυτο νόμο της φύσης, να επιβάλλουν πάντα την εξουσία τους, αν έχουν δύναμη να το επιτύχουν». Τα σχετικά δοκίμια του βιβλίου πραγματεύονται ακόμη, μεταξύ άλλων, τις αναλύσεις του Κονδύλη και του Μοργκεντάου. Ιδιαίτερη μνεία κάνει, όχι λόγω της αξίας του αλλά εξαιτίας της σημασίας που έχει για την Ελλάδα στον Νταβούτογλου, και το γνωστό βιβλίο του τελευταίου για το στρατηγικό βάθος της Τουρκίας. Ο Κουτρούλης γράφει, πριν τα σημερινά γεγονότα, ότι «το όραμα να βρεθεί η Τουρκία στα επίπεδα μιας πλανητικής δύναμης μπορεί να καταλήξει σε έναν εφιάλτη, όπου υπέρτερες δυνάμεις, μπορούν να χρησιμοποιούν διάφορες παραμέτρους –με προφανέστατη το κουρδικό κίνημα- για να της δημιουργήσουν προβλήματα, που δεν μπορεί να λύσει».

Τις θεωρίες ισχύος συνοδεύουν αυτές για τον πόλεμο και μερικές  εξαιρετικές αναφορές περί «ανταρτοπολέμου», με παραδείγματα από την Κίνα, τη Σοβιετική Ένωση και την Ελλάδα του εμφυλίου, από τους Κονδύλη, Σμιντ και Τάμπερ. Η παράθεση μάλιστα από τον τελευταίο της αξιολόγησης του πολέμου της ΕΟΚΑ ενάντια στην αγγλική αποικιοκρατία είναι σίγουρα συναρπαστική.

Κοινοτισμός και Σύνθεση

Ο Κουτρούλης με την κριτική του στην νεωτερικότητα δεν παρελθοντολογεί, δεν νοσταλγεί την επιστροφή στην Αρκαδία της Χρυσής Εποχής. Προβάλει τη θέση ότι η γνώση και κυρίως η γνώση της διαχρονίας του ελληνικού στοχασμού και η καλλιέργεια της γλώσσας είναι προϋπόθεση για να δούμε την ύπαρξή μας ενεργά και ιστορικά με προοπτική στο μέλλον. Και επίσης προτείνει την άποψη ότι ο κοινοτισμός, ως τρόπος δράσης του συλλογικού, μπορεί να είναι μια απάντηση τόσο στον ολοκληρωτισμό του κράτους όσο και στην ισοπέδωση των ταυτοτήτων από την παγκοσμιοποίηση. Εξ ου και η εμμονή του με την ελληνική πόλη-κράτος, τη λειτουργία της οποίας αναλύουν με διεισδυτικό τρόπο φιλόσοφοι όπως οι Παπαϊωάννου και Καστοριάδης, οι οποίοι επίσης παρουσιάζονται στο βιβλίο του Κουτρούλη. Αλλά και στην ανάδειξη θιασωτών της θεωρίας του κοινοτισμού όπως οι Λαντάουερ και Μπούμπερ.

Χωρίς αμφιβολία, οι παγκοσμιοποιητικές διεργασίες και οι απόψεις που τις συνοδεύουν έχουν επιδράσει καταλυτικά στην εγχώρια πραγματικότητα. Παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα βρίσκεται σε ένα σταυροδρόμι πολιτισμών, στον άξονα Ανατολής-Δύσης, με βαθιά ιστορική παρουσία, εντούτοις ο ρυθμός απεμπόλησης των στοιχείων της ταυτότητάς της είναι ταχύτατος. Το αποτέλεσμα είναι να επιταχύνεται και η αποσύνθεσή της ως διακριτό εθνικό ιστορικό σύνολο.

Για να απαντήσουμε, όμως, θετικά στις προκλήσεις των καιρών, οφείλουμε να επιχειρήσουμε τη σύνθεση των ελληνικών παραδόσεων με τα στοιχεία της νεωτερικότητας. Επιβάλλεται να ενισχύσουμε το στίγμα μας, ώστε να μην απορροφηθούμε ούτε από το δυτικό ρεύμα της εξω-ιστορικής ομογενοποίησης ούτε από την νέο-οθωμανική επεκτατικότητα. Με ρομαντισμό και με ισχύ, όπως μας προτείνει και ο Κουτρούλης στο βιβλίο του, να μην ξεριζωθούμε ούτε από το τόπο μας ούτε από τη συνείδησή μας.

* Η παρουσίαση έγινε στην αίθουσα εκδηλώσεων του Ι.Ν. Φανερωμένης στον Χολαργό, στις 19 Νοεμβρίου 2014.

http://koutroulis-spyros.blogspot.gr/2014/11/blog-post.html