Το εθνικό ζήτημα στο Ιράν

Το Ιράν, όπως τα περισσότερα κράτη της «περιφέρειας», είναι μια χώρα κατ’ εξοχήν νέων ανθρώπων. Ο πληθυσμός του αναπτύσσεται με υψηλούς ρυθμούς, καθώς από 59 εκατομμύρια κατοίκους το 1990, έφθασε εφέτος τα 80 εκ., ενώ ο μέσος όρος ηλικίας είναι περίπου τα 25-30 έτη. Ταυτοχρόνως, η ιρανική κοινωνία παρουσιάζει σχετικά ενδιαφέρουσα εθνοτική ποικιλία: οι Πέρσες είναι το 61%, οι Αζέροι 16%, οι Κούρδοι 10%, οι Λούροι 6%, και οι Άραβες, οι Βαλούχοι και οι Τουρκμένοι από 2%. Αντιθέτως, η θρησκευτική σύνθεση εμφανίζεται περισσότερο ομοιόμορφη, με τους Σιίτες να αποτελούν το 89% και τους Σουνίτες μόνον το 9%. Η σιιτική παραδοσιακή βοήθησε τον ιρανικό πολιτισμικό χώρο να διατηρήσει τη διακριτή του ταυτότητα απέναντι στους, σουνίτες, Άραβες. Το Ιράν κατέστη έτσι το κέντρο ενός σιιτικού τόξου, που περνά από το Ιράκ, τη Συρία και καταλήγει στον νότιο Λίβανο. Δηλαδή, στη διακεκαυμένη ζώνη των σημερινών πολεμικών συγκρούσεων. Ο σιιτισμός, κατά την επανάσταση του 1979, έγινε η ιδεολογική «ομπρέλα» που ένωσε τα αντι-αποικιοκρατικά αισθήματα και τις κοινωνικές επιδιώξεις των αγροτών και των μικροαστικών στρωμάτων της πόλης. Έως τότε, η πολιτική του σάχη, εκτός από ακραία φιλοδυτική, επηρεαζόταν από τις ιδέες του περσικού εθνικισμού. Ο Αγιατολλάχ Χομεϊνί και οι μουλάδες, αντιθέτως, επέβαλαν το σιιτικό Ισλάμ ως κρατική ιδεολογία και σύστημα αξιών. Με τη διαδικασία αυτή επεδίωξαν να πετύχουν μεγαλύτερη συνοχή μεταξύ των εθνοτήτων, καθώς το κριτήριο της αποδοχής εκ μέρους της εξουσίας έγινε το θρήσκευμα κι όχι η εθνότητα.

Το σύντομο «καλοκαίρι» των ελπίδων

Χρήστος Αλεξάνδρου, "Η Μικρασιατική Εκστρατεία στον Κυπριακό Τύπο Η μαρτυρία του «Νέου Έθνους» Νοέμβριος 1918-Σεπτέμβριος 1922", εκδόσεις ΙΩΛΚΟΣ

Τις δύο τελευταίες δεκαετίες, η συλλογική μνήμη στην Ελλάδα δέχθηκε μια διαρκή και συντονισμένη επίθεση. Με τη συνδρομή των θεσμών διαμόρφωσης της κοινωνικής συνείδησης –ΜΜΕ, Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, κ.λπ.- ομάδες με συγκεκριμένες ιδεολογικές πεποιθήσεις, επιχείρησαν να επιβάλλουν τις θέσεις τους ως τις μόνες επιστημονικές και έγκυρες. Παρά, όμως, τη σκανδαλώδη προβολή τους και την αναμφισβήτητη ζημιά που προκάλεσαν, ο στόχος τους τελικά δεν επετεύχθη.  Κι αυτό οφείλεται τόσο στις αυθόρμητες αντιστάσεις στην αλλοτρίωση, που ακόμη ευδοκιμούν στον ελληνικό λαό, όσο και στον αξιόπιστο επιστημονικό αντίλογο που ύψωσε πλήθος ερευνητών και διανοουμένων. Και σήμερα ακόμη, στους ζοφερούς καιρούς της κρίσης, συνεχίζουν να εμφανίζονται επιστημονικές εργασίες που οι συγγραφείς τους δεν έχουν υποκύψει στις σειρήνες του «πολιτικά ορθού».

Σε αυτή τη κατηγορία εντάσσω και το πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο του Κύπριου ιστορικού ερευνητή Χρήστου Αλεξάνδρου, που έχει ως θέμα του την Μικρασιατική Εκστρατεία στον Κυπριακό Τύπο, και ειδικότερα το πως αυτή περιγράφεται στις σελίδες της εφημερίδας «Νέον Έθνος». Για την μελέτη του ο συγγραφέας εργάστηκε, κυρίως, στο πρωτογενές υλικό της εν λόγω εφημερίδας (που κυκλοφόρησε από το 1893 έως το 1934, φτάνοντας τα 2.102 φύλλα), για τα έτη 1918-1922.

Αλέξανδρος Σολτζενίτσιν, «Μια ημέρα από τη ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς»

Το φθινόπωρο του 2012 συμπληρώθηκαν πενήντα χρόνια από τη δημοσίευση του βιβλίου του Αλεξάνδρου Σολτζενίτσιν, Μια ημέρα από τη ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς. Ήταν το 1962, όταν η σοβιετική κοινωνία διάβαζε, μέσα από τις σελίδες του περιοδικού Νόβι-Μιρ, αυτό που έως τότε μονάχα ψιθυριζόταν: την ύπαρξη των στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας, τα περιβόητα γκούλαγκ, τα οποία η σταλινική απολυταρχία είχε δημιουργήσει στις, πιο αντίξοες κλιματικά, εσχατιές του αχανούς κράτους.
Η δημοσίευση, χωρίς αμφιβολία, έγινε με την έγκριση του Χρουστσώφ. Η σκιά του ανελέητου δεσπότη στοίχειωνε ακόμη τη ζωή του νέου κομματικού ηγέτη. Έξι έτη μετά το 20ό συνέδριο, αναζητούσε τρόπους για να γκρεμίσει τον ατσαλένιο μύθο που η προπαγάνδα, η πυγμή και η ιστορική συγκυρία είχαν στήσει στους ώμους ενός καθημαγμένου λαού. Κι ο ίδιος για χρόνια υπήρξε ένα υπάκουο όργανο στις προσταγές του Στάλιν. Αυτός, ο παλιός ανθρακωρύχος, που έκανε τον γελωτοποιό λικνιζόμενος υπό τους ήχους της ουκρανικής μουσικής, όταν ο παντοδύναμος Γεωργιανός το απαιτούσε, αυτός επέτρεψε την επίσημη έκδοση του βιβλίου ενός σπουδαίου συγγραφέα και ανθρώπου.

Η συριακή τραγωδία

ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΤΗΣ ΣΥΡΙΑΣ

Η επικράτηση του συριακού στρατού στη πόλη al Qusayr της επαρχίας Χομς, στα σύνορα με τον Λίβανο, αποδεικνύει ότι ο πόλεμος στη Συρία έχει πάρει τροπή μακράν αυτής που προσδοκούσαν οι εμπνευστές του. Η πολίχνη αυτή των 30 χιλ. κατοίκων έχει στρατηγική σημασία για τη πρόσβαση της Δαμασκού προς τις ακτές της Μεσογείου, όπου κατοικεί το μεγαλύτερο τμήμα των Αλεβιτών και λειτουργεί η ναυτική βάση των Ρώσων, στη πόλη Ταρτούς. Το σημαντικότερο, όμως, στοιχείο των μαχών που διεξάγονται εκεί, είναι η ευρεία συμμετοχή μαχητών της Χετζμπολλάχ, της πανίσχυρης οργάνωσης των σιιτών του Νοτίου Λιβάνου.

Είναι φανερό ότι η αρχική επιδίωξη να εμφανιστεί ο πόλεμος αυτός ως εξέγερση του λαού της Συρίας εναντίον ενός διεφθαρμένου καθεστώτος, ως κρίκος της αλυσίδας ανάλογων επαναστάσεων της «αραβικής άνοιξης», που μεταλλάσσονται γοργά σε «ισλαμικό χειμώνα», δεν πείθει πια κανέναν. Αντιθέτως, αποδείχθηκε ότι ο γενικός σχεδιασμός ήταν ολότελα λανθασμένος. Η γρήγορη ανατροπή του Άσαντ που θα τη διαδεχόταν ένα χαλαρό κρατικό μόρφωμα με τρεις, τέσσερις συνιστώσες (Αλεβίτες στη Λαττάκεια, Κούρδοι στα βορειοανατολικά, Δαμασκός, Χαλέπι, ίσως και Δρούζοι) ή το χάος –ή και τα δύο- και θα άνοιγε το δρόμο για επέμβαση στο Ιράν, δεν επετεύχθη. Αντ’ αυτού άνοιξε το «κουτί της Πανδώρας».

«Αν ο Μάρξ είχε διαβάσει Χαίλντερλιν…»* Δημήτρης Ραυτόπουλος, «Εμφύλιος και Λογοτεχνία», εκδ. Πατάκη (σελ. 391)

 

Τούτη η εποχή/του εμφύλιου σπαραγμού/

δεν είναι εποχή/για ποίηση/ κι άλλα παρόμοια/

σαν πάει κάτι/ να γραφεί/ είναι/ ως αν/ να γράφονταν/

από την άλλη μεριά/ αγγελτηρίων θανάτου…

Ν. Εγγονόπουλος, «Ποίηση 1948», Ελευσίς, 1948

Η, όσο αναλυτική κι αντικειμενική, ιστορική καταγραφή δεν είναι εις θέσιν να αποτυπώσει από μόνη της ολοκληρωμένα μια εποχή. Πάντα θα της λείπει η εσωτερική διάσταση των υποκειμένων που προσλαμβάνουν και δημιουργούν την πραγματικότητα, σε μια πολυσύνθετη αλληλουχία προθέσεων και δράσεων. Κι εδώ το πρώτο λόγο έχει η λογοτεχνία, παρά την υποκειμενικότητά της, η οποία, συνιστά, ταυτοχρόνως, και την προϋπόθεση της εγκυρότητάς της. Επομένως, κι η λογοτεχνική παραγωγή για μια εποχή όπως του δικού μας εμφυλίου, τη δεκαετία του 1940, επιβάλλεται για την κατανόησή της. Πολλώ δε μάλλον που η ιστορική προσέγγιση για τον εμφύλιο πάσχει από ιδεοληπτικές μονομέρειες και η «κληρονομιά» του επιβιώνει και σήμερα –ή ορθότερα, οι τερατογενέσεις του φαίνεται να επανακάμπτουν δριμύτερες.

"Ο Ελληνικός εμφύλιος τη δεκαετία του 1940", Διάλεξη στο Κυπριακό Κέντρο Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων

ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΟΥ ΗΛΕΓΧΕ Ο ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΗΝ ΑΝΟΙΞΗ 1948

Το θέμα μας σήμερα, αφορά σε μια ιστορική περίοδο που θα σημαδέψει βαθιά και επώδυνα τη σύγχρονη Ελλάδα. Διότι, ο εμφύλιος πόλεμος τη δεκαετία του 1940 συνιστά μια από τις πλέον δραματικές περιπέτειες του νεοελληνικού εθνικού βίου. Κι ακόμη και σήμερα, 64 χρόνια μετά, η επιστημονική αντικειμενικότητα στην αποτίμηση της εποχής δεν είναι αυτονόητη. Γιατί ο εμφύλιος, με την ευρύτερη έννοια του όρου, δεν έληξε εκείνη την ημέρα του Αυγούστου, στο μακρινό 1949. Αλλά διαμόρφωσε το πλαίσιο της κοινωνικής, πολιτικής και ιδεολογικής διαπάλης, που επηρέασε τις επόμενες δεκαετίες, και, που στοιχεία του υφίστανται ακόμη και σήμερα.

Στη παρουσίασή μας θα αναφερθούμε στα σημαντικότερα από μια πυκνή σε γεγονότα περίοδο, αλλά κυρίως θα επιχειρήσουμε να δώσουμε απαντήσεις σε καίρια και εύλογα ερωτήματα για τις επιλογές των πρωταγωνιστών, ελπίζοντας μακριά από εύκολους μανιχαϊσμούς.

Θα παρατηρήσατε ότι κάναμε λόγο για τη δεκαετία του 1940, κι όχι μόνο την τριετία 46-49. Κι αυτό γιατί συντασσόμαστε με όσους θεωρούν ότι η εμφύλια διαμάχη, μεταξύ της αριστεράς και των υπόλοιπων δυνάμεων, έχει ήδη εκδηλωθεί στα χρόνια της κατοχής και της εθνικής αντίστασης. Διαμάχη που σκοπό είχε όχι μόνον την εξουσία μετά την απελευθέρωση, αλλά και τη μορφή του κοινωνικού συστήματος.

Αυτή η μακρά περίοδος του εμφυλίου πολέμου χωρίζεται σε τρεις φάσεις ή «γύρους»:

·        ο «πρώτος», από το 1943 έως και την απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944.

·        ο «δεύτερος», το Δεκέμβρη του 1944, στη λεγόμενη «μάχη των Αθηνών», και

·        ο «τρίτος» συμβατικά από το Μάρτη του 1946 μέχρι τον Αύγουστο του 1949.

Ο θρήνος του παιδομαζώματος στην Κριμαία

ΣΕΒΑΣΤΟΥΠΟΛΗ ΣΤΗΝ ΚΡΙΜΑΙΑ

Το πρόβλημα της αντικειμενικότητας της Ιστορίας είναι εξαιρετικά σύνθετο. Η διαμορφωμένη ιδεολογική οπτική του ιστορικού επηρεάζει την αφήγηση και την ερμηνεία των γεγονότων. Ως δικλείδες αντικειμενικότητας, όμως, τίθενται τα αυστηρά επιστημονικά κριτήρια καθώς και η ηθική του ιστορικού να μην ψεύδεται, αλλοιώνει ή αποσιωπά τα εν γνώσει του στοιχεία με σκοπό την επιβολή της άποψής του.

Η ορθή καταγραφή του ιστορικού πλαισίου σχετίζεται πρωτίστως με τις πηγές των οποίων κάνει χρήση ο ερευνητής. Για παράδειγμα είναι αδύνατον να κατανοηθεί έστω και στοιχειωδώς η κοινωνική και πολιτισμική κατάσταση των Ελλήνων κατά την τουρκοκρατία χωρίς την αναφορά στη λαϊκή παράδοση και κυρίως τα δημοτικά τραγούδια του. Όπως αναφέρει και ο Νικόλαος Πολίτης «τα δε τραγούδια εγκατοπτρίζουν πιστώς και τελείως τον βίον και τα ήθη, τα συναισθήματα και την διανόησιν του ελληνικού λαού και εξωραΐζοντα δια του ποιητικού διακόσμου αναζωπυρούν τας αναμνήσεις των εθνικών περιπετειών» (« Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού»).

Η προσέγγιση για παράδειγμα του φαινομένου του παιδομαζώματος από το Οθωμανικό κράτος είναι ιδιαίτερα παραπλανητική όταν αναφέρεται στο νέο βιβλίο της Στ΄ Δημοτικού, απλώς ως «στρατολόγηση των παιδιών των χριστιανών από τους Οθωμανούς» ή και σαν ευκαιρία κοινωνικής ανέλιξης. Η δημώδης παράδοση αντιθέτως δεν έχει διασώσει στην συλλογική μνήμη το φαινόμενο ως τέτοιο, αλλά ως αιτία σπαραγμού.