Το εθνικό ζήτημα στο Ιράν

Το Ιράν, όπως τα περισσότερα κράτη της «περιφέρειας», είναι μια χώρα κατ’ εξοχήν νέων ανθρώπων. Ο πληθυσμός του αναπτύσσεται με υψηλούς ρυθμούς, καθώς από 59 εκατομμύρια κατοίκους το 1990, έφθασε εφέτος τα 80 εκ., ενώ ο μέσος όρος ηλικίας είναι περίπου τα 25-30 έτη. Ταυτοχρόνως, η ιρανική κοινωνία παρουσιάζει σχετικά ενδιαφέρουσα εθνοτική ποικιλία: οι Πέρσες είναι το 61%, οι Αζέροι 16%, οι Κούρδοι 10%, οι Λούροι 6%, και οι Άραβες, οι Βαλούχοι και οι Τουρκμένοι από 2%. Αντιθέτως, η θρησκευτική σύνθεση εμφανίζεται περισσότερο ομοιόμορφη, με τους Σιίτες να αποτελούν το 89% και τους Σουνίτες μόνον το 9%. Η σιιτική παραδοσιακή βοήθησε τον ιρανικό πολιτισμικό χώρο να διατηρήσει τη διακριτή του ταυτότητα απέναντι στους, σουνίτες, Άραβες. Το Ιράν κατέστη έτσι το κέντρο ενός σιιτικού τόξου, που περνά από το Ιράκ, τη Συρία και καταλήγει στον νότιο Λίβανο. Δηλαδή, στη διακεκαυμένη ζώνη των σημερινών πολεμικών συγκρούσεων. Ο σιιτισμός, κατά την επανάσταση του 1979, έγινε η ιδεολογική «ομπρέλα» που ένωσε τα αντι-αποικιοκρατικά αισθήματα και τις κοινωνικές επιδιώξεις των αγροτών και των μικροαστικών στρωμάτων της πόλης. Έως τότε, η πολιτική του σάχη, εκτός από ακραία φιλοδυτική, επηρεαζόταν από τις ιδέες του περσικού εθνικισμού. Ο Αγιατολλάχ Χομεϊνί και οι μουλάδες, αντιθέτως, επέβαλαν το σιιτικό Ισλάμ ως κρατική ιδεολογία και σύστημα αξιών. Με τη διαδικασία αυτή επεδίωξαν να πετύχουν μεγαλύτερη συνοχή μεταξύ των εθνοτήτων, καθώς το κριτήριο της αποδοχής εκ μέρους της εξουσίας έγινε το θρήσκευμα κι όχι η εθνότητα.

Κυρίαρχη εθνοτική ομάδα, μετά τους Πέρσες, είναι οι τουρκικής καταγωγής Αζέροι. Είναι ελάχιστα γνωστό ότι, η έκταση του Αζερμπαϊτζάν στο έδαφος του Ιράν είναι διπλάσια από το έδαφος της γειτονικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν (170.000 τ.μ. έναντι 86.600 τ.μ.) και ότι οι Αζέροι του Ιράν αποτελούν το τρία τέταρτα του συνόλου του έθνους.
Στις αρχές του 19^ου αιώνα, η Ρωσική Αυτοκρατορία κατέκτησε τα χανάτα του βορείου Αζερμπαϊτζάν, τα οποία, αν και de jure  ανήκαν στη περσική δυναστεία Κατζάρ, de facto ήσαν ανεξάρτητα. Από τότε οι πληθυσμοί του βορείου και του νοτίου Αζερμπαϊτζάν ανέπτυξαν την εθνική τους αυτοσυνειδησία μέσω διαφορετικών οδών. Ο ρωσικός πολιτισμός επηρέασε σημαντικά τη βορειο-αζερική κουλτούρα σε όλες τις εκφράσεις της: ήθη, έθιμα, γλώσσα και θρησκευτική συμπεριφορά. Έτσι αν και το Αζερμπαϊτζάν διαθέτει το δεύτερο μεγαλύτερο σιιτικό πληθυσμό στον κόσμο, μετά το Ιράν, η σχέση των Αζέρων με την θρησκεία είναι χαλαρή. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που η Τεχεράνη έχει αποτύχει να εισάγει το ιρανικό μοντέλο στο Μπακού.
Στο ιρανικό Αζερμπαϊτζάν, όμως, ο σιιτισμός, η επιρροή του περσικού πολιτισμού και, κυρίως, η μόνιμη ρωσική απειλή θα επιφέρουν την προσέγγιση Περσών και Αζέρων. Βεβαίως, αζερικά κινήματα αυτοδιάθεσης είχαν εκδηλωθεί σε κρίσιμες ιστορικά στιγμές (1908-9, 1920, 1945-46 και 1979-1980)· το παρελθόν αυτό, θεωρητικά τουλάχιστον, αφήνει ανοιχτά ενδεχόμενα σε δεδομένες συνθήκες.
Οι Κούρδοι κατοικούν, κυρίως, στα βορειοδυτικά της χώρας, και ανάμεσά τους υπάρχουν σιίτες και σουνίτες. Κομβικό σημείο της ιστορίας τους απετέλεσε η ίδρυση Κουρδικής Δημοκρατίας το 1946, με παρέμβαση της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία επιβίωσε μόνον για 11 μήνες. Παρά το γεγονός ότι οι Κούρδοι υποστήριξαν την επανάσταση του 1979, στη συνέχεια διώχθηκαν από το νέο καθεστώς, λόγω των εθνικιστικών τους τάσεων. Αν και η κρατική καταστολή που υφίσταντο οι Κούρδοι του Ιράν ήταν σαφώς ηπιότερη από αυτή που υπέφεραν οι συμπατριώτες τους στην Τουρκία, αλλά και στο Ιράκ την εποχή του Σαντάμ, οι εξεγέρσεις ήταν συχνό φαινόμενο. Οι δολοφονίες των Κούρδων ηγετών Κασεμλού (1989), Σαραφκάντι (1992) και Καντέρι (2005) και ο θάνατος, το 1993, του σουνίτη θρησκευτικού ηγέτη τους, μετά από 10ετή φυλάκιση και βασανιστήρια, προκάλεσαν διαδηλώσεις και την επέμβαση των δυνάμεων ασφαλείας. Η μαζικότερη, όμως, εκδήλωση διαμαρτυρίας θα πραγματοποιηθεί το 1999, με την σύλληψη του Οτσαλάν. Τότε στην πόλη Urmia, 100.000 Κούρδοι επιτέθηκαν στο τουρκικό προξενείο, ενώ διαδηλώσεις έγιναν και σε άλλες περιοχές, με δεκάδες νεκρούς. Να σημειώσουμε ότι η αντιμετώπιση του κουρδικού προβλήματος είναι βασικό συστατικό της συνεργασίας της Τεχεράνης με την Άγκυρα.

Η μετριοπαθής διακυβέρνηση Χατάμι δημιούργησε κάποιες ελπίδες. Μάλιστα, ένας σιίτης Κούρδος έγινε εκπρόσωπος του προέδρου. Στην συνέχεια, όμως, η σκλήρυνση της γραμμής του καθεστώτος οδήγησε εκ νέου τους Κούρδους σε αντιπαλότητα με το καθεστώς. Τα τελευταία χρόνια αρκετοί ακτιβιστές εκτελέστηκαν με την κατηγορία ότι ήταν μέλη του PJAK. Το PJAK (Κόμμα της Ελεύθερης Ζωής του Κουρδιστάν) είναι οργάνωση που σχετίζεται με το ΡΚΚ, διαθέτει στρατιωτική πτέρυγα με 3.000 μαχητές, και από τις ΗΠΑ έχει χαρακτηρισθεί ως τρομοκρατική. 

Χωρίς αμφιβολία, η ιρανική κοινωνία βρίσκεται σε κινητικότητα. Οι δυνάμεις που επιθυμούν μια εκκοσμικευμένη δημοκρατία και αντιτίθενται στο ασφυκτικό πλαίσιο των μουλάδων ενισχύονται. Το αποδεικνύει άλλωστε η άνετη νίκη του μετριοπαθούς Χ Ρουχάνι στις προεδρικές εκλογές του περασμένου Ιουνίου. Ίσως το στοιχείο που καθυστερεί τις πολιτικές εξελίξεις να είναι η στάση του μεγάλου εχθρού του Ιράν, του Ισραήλ. Οι συνεχείς απειλές του Τελ Αβίβ, με αφορμή το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα, εντέλει ισχυροποιούν τη θέση των «σκληρών» στη Τεχεράνη. Τα γεγονότα, πάντως, που διαδραματίζονται στη Μέση Ανατολή επηρεάζουν οπωσδήποτε και το Ιράν. Ανάμεσα τους, ιδιαίτερη σημασία έχουν όσα σχετίζονται με το ευρύτερο κουρδικό ζήτημα. Μετά το Ιρακινό Κουρδιστάν, έχει ανοίξει πλέον ο δρόμος για τη δημιουργία κουρδικής κρατικής οντότητας και στη Συρία. Την ίδια ώρα, η κινητικότητα γύρω από το κουρδικό είναι έντονη και στη Τουρκία, που προσπαθεί να αποτρέψει αρνητικά γι’ αυτήν τετελεσμένα. Άραγε το ιρανικό Κουρδιστάν θα μείνει εκτός αυτών των ανακατατάξεων;   

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Φιλελεύθερος της Κυριακής" της Κύπρου, τον Αύγουστο του 2013