Το πρόβλημα της ταυτότητας της Μολδαβίας

Αν και η Μολδαβία είναι μια μικρή χώρα, σφηνωμένη ανάμεσα στην Ουκρανία και την Ρουμανία, με πληθυσμό λίγο περισσότερο από 4 εκατομμύρια,  η γεωπολιτική της θέση, όπως και οι εσωτερικές της αντιθέσεις τής προσδίδουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η περιοχή αυτή, άλλωστε, έπαιξε και ιστορικά σημαίνοντα ρόλο τόσο στην επέκταση της Ρωσικής αυτοκρατορίας, όσο και στην κατάρρευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στο σημερινό διεθνές περιβάλλον η Μολδαβία, όπως και η Γεωργία, όπου διακρίνουμε κοινά χαρακτηριστικά, καθίστανται πεδία  ανταγωνισμού επιρροής και ισχύος μεταξύ των ΗΠΑ και της Ρωσίας.

Η ΡΟΥΜΑΝΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1941-1944

Η Μολδαβία ως γεω-πολιτισμικός χώρος λειτούργησε πάντοτε ως πύλη επικοινωνίας των χριστιανικών Βαλκανίων με τον ρωσικό κόσμο, λαμβάνοντας ταυτοχρόνως επιρροές και από τις δύο πλευρές. Επί πλέον η γεωγραφική μάλιστα κατανομή του πληθυσμού της είναι κατά βάση διαιρεμένη με σύνορο τον Δνείστερο. Δυτικά, στην Βεσσαραβία κατοικεί ο ρουμανόφωνος πληθυσμός, ενώ ανατολικά, στην περιοχή της Υπερδνειστερίας, κατά πλειοψηφία σλαβικός. Η πραγματικότητα αυτή καθορίζει τις ιστορικές εξελίξεις εδώ και δύο αιώνες, δημιουργώντας μια διελκυστίνδα μεταξύ της Ρουμανίας που διεκδικεί τον χώρο αυτό ως αναπόσπαστο κομμάτι του ρουμανικού έθνους και της Ρωσίας που παραδοσιακά το αντιμετώπιζε ως την δυτική εσχατιά του κράτους.

Μετά την ίδρυση της ΕΣΣΔ, καθώς η Βεσσαραβία παραχωρείται στη Ρουμανία, η Μόσχα δημιούργησε στην ανατολική όχθη του Δνείστερου την «της «Αυτόνομη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μολδαβίας», με 30% ρουμανόφωνο πληθυσμό, ενταγμένη στην Ουκρανία με προφανή σκοπό την ανάκτηση της Βεσσαραβίας.

Ο στόχος αυτός επετεύχθη το 1940, όταν και η Βεσσαραβία εντάχθηκε στην Σοβιετική Ένωση ως αποτέλεσμα του μυστικού πρωτοκόλλου που συμπεριελαμβάνετο στο «Σύμφωνο Μη Επίθεσης» του 1939 με την Γερμανία. Στις 2 Αυγούστου 1940 η σοβιετική κυβέρνηση δημιούργησε μια σοβιετική Δημοκρατία της Μολδαβίας, με πρωτεύουσά της την πόλη του Κισινιόφ (Chisinau στα ρουμανικά), ενώνοντας τις δύο περιοχές αλλά με τη βόρεια Μπουκοβίνα και τη νότια Βεσσαραβία, στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, να εντάσσονται στην Ουκρανία, αποκλείοντας την Μολδαβία από την θάλασσα.

Σύντομα, όμως, η Ρουμανία, ως σύμμαχος των δυνάμεων του άξονος, καθώς στις επιλογές του Βουκουρεστίου στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο κυρίαρχο ρόλο έπαιξε ο ρουμανικός ιρρεδετισμός, επανακτούν τα εδάφη αυτά έως τις όχθες του νοτίου Μπουγκ. Μετά την νίκη της ΕΣΣΔ, η Υπερδνειστερία μαζί με την Βεσσαραβία συστήνουν την «Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μολδαβίας».

Εντούτοις, οι ρουμανόφιλες κινήσεις δεν έπαψαν για αρκετό καιρό και μάλιστα κατά την διάρκεια της περιόδου 1950-1952, ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ σαν Α΄ Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Μολδαβίας, κατέστειλε μια τέτοια εξέγερση. Σε γενικές γραμμές, πάντως, η Μολδαβία θα πρέπει να συμπεριληφθεί στις περισσότερο ευνοημένες περιοχές ως προς την εθνική κατασταλτική πολιτική από πλευράς της κεντρικής εξουσίας. Η «εύνοια» αυτή στόχευε στη δημιουργία συνθηκών εμφάνισης μιας νέας μολδαβικής ταυτότητας, ως αποτρεπτικό παράγοντα της ενίσχυσης φιλορουμανικών κινήσεων και αντίστοιχων ρουμανικών διεκδικήσεων. Άλλωστε και οι αναμείξεις εθνικών πληθυσμών σε μια θεσμοθετημένη οντότητα ήταν μια πάγια τακτική του κράτους που στόχευε στην αποφυγή εθνικών αποκλίσεων.   

Η μετασοβιετική Μολδαβία

Όπως και σε όλη την εθνογεωγραφία της ΕΣΣΔ, και στην μολδαβική περίπτωση, στο περιβάλλον της περεστρόικα, την δεκαετία του 1980, αναδύονται ενισχυμένες εθνικές διεκδικήσεις, οι οποίες στην σταδιακή όξυνση μιας γενικευμένης κρίσης οδηγούνται στο μαξιμαλισμό των επιδιώξεών τους. Η αυτή εθνική αφύπνιση, μια μάλλον ανακριβής έκφραση καθώς η ιστορική μελέτη αποδεικνύει ότι και στην Σοβιετική Ένωση δεν είχαν πάψει ποτέ οι εκδηλώσεις του εθνικού ζητήματος, προκάλεσε σοβαρότατες συνέπειες στην μικρή Δημοκρατία της Μολδαβίας. Πολεμικές συγκρούσεις έλαβαν χώρα ανατολικά του ποταμού Δνείστερου, που κατέληξαν στην επέμβαση του ρωσικού στρατού και στην απόσχιση της Υπερδνειστερίας. Συγκρούσεις όμως έγιναν και στην περιοχή των χριστιανών τουρκόφωνων Γκαγκαούζων.

Την περίοδο αυτή η σύνθεση του πληθυσμού θα είναι: Μολδαβοί-ρουμανόφωνοι 64.5%, Ουκρανοί 13.8%, Ρώσοι 13%, Εβραίοι 1.5%, Βούλγαροι 2%, Γκαγκαούζοι 5.2% (Αντιθέτως, η θρησκευτική ομοιογένεια είναι υψηλή:  Ορθόδοξοι 98%).

Το ζήτημα, το οποίο θα λειτουργήσει σαν θρυαλλίδα το 1989-1992, θα είναι το γλωσσικό. Η συντριπτική πλειοψηφία των μη Μολδαβών κατοίκων της χώρας, έχοντας ως κύρια γλώσσα τη ρωσική, αγνοούν την μολδαβική-ρουμανική (μόνο το 4% δηλώνει σαν δεύτερη γλώσσα του τα ρουμανικά). Η καθιέρωση της μολδαβικής, ως μοναδικής επίσημης γλώσσας στα όρια της Δημοκρατίας, και μάλιστα με αλλαγή της γραφής από την κυριλλική στην λατινική, σήμαινε αυτομάτως την στελέχωση όλου του κρατικού μηχανισμού μόνον από Μολδαβούς και τον υποβιβασμό των υπολοίπων κατοίκων της Δημοκρατίας σε πολίτες υποδεέστερης κατηγορίας, που ως συνέπεια του θα είχε την μαζική μετανάστευσή τους. Επιπροσθέτως, γίνονταν θέμα χρόνου η ενσωμάτωση της Μολδαβίας στην Ρουμανία, η οποία γίνονταν ο προμηθευτής όλων των απαραίτητων εκπαιδευτικών και πληροφοριακών εργαλείων (π.χ. σχολικά βιβλία, Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης κ.λπ.).

Επίσημος πολιτικός φορέας των παραπάνω στόχων εμφανίζεται το «Λαϊκό Μέτωπο της Μολδαβίας». Το Μάιο του 1990 ανακηρύχθηκε η ανεξαρτησία της Μολδαβίας, η οποία μετονομάστηκε σε Μόλδοβα, και στις πρώτες ελεύθερες εκλογές στην Μολδαβία το «Λαϊκό Μέτωπο» κερδίζει την πλειοψηφία των εδρών.

Ως αντίδραση στην αυξανόμενη ρουμανόφιλη στάση τμήματος των Μολδαβών οι Σλάβοι της Υπερδνειστερίας από το 1988 δημιουργούν το κίνημα της Ένωσης (Yedinstvo-Unitatea Intermovement) και οι Γκαγκαούζοι στο νότο το κίνημα Gagauz Halk. Σύντομα, 2 Σεπτεμβρίου 1990, η μολδαβική περιοχή στην αριστερή όχθη του Δνείστερου ανακηρύχθηκε σε Σοβιετική Δημοκρατία (σε έκταση 3,567 χλμ² και με πληθυσμό 633.600, όπου η εθνοτική σύνθεση είναι: Μολδαβοί: 43%, Ουκρανοί: 28%, Ρώσοι: 25%, Γκαγκαούζοι 1%).

Το 1992 η κατάσταση οξύνθηκε και περίπου 50.000 οπλισμένοι εθελοντές Μολδαβοί εθνικιστές επιτίθενται  στην Υπερδνειστερία. Οι συγκρούσεις που ακολούθησαν στοίχισαν την ζωή σε 1.500 περίπου ανθρώπους, για να σταματήσουν τελικά μετά την επέμβαση της 14^ης ρωσικής στρατιάς  που εδρεύει στο Κισινιόφ από το 1956.

Έκτοτε, η παρουσία του ρωσικού στρατού, που δρα ως ειρηνευτική δύναμη, ενισχύει στην ουσία την Δημοκρατία της Υπερδνειστερίας, καταργώντας στην πράξη την οποιαδήποτε δικαιοδοσία του μολδαβικού κράτους σε αυτές τις περιοχές αλλά και εξασφαλίζει μια συνέχεια στην οριογραμμή του ρωσικού «εγγύς εξωτερικού», ή αλλιώς στην στενή σφαίρα επιρροής της.

Η διάθεση απόσχισης, όμως, εκδηλώθηκε και στο λαό των Γκαγκαούζων, ο οποίος αν και τουρκόφωνος έχει ως θρησκεία του τον ορθόδοξο χριστιανισμό (όπως και η εθνότητα των Τσουβάσων στη Ρωσία), προβάλει την βυζαντινή του καταγωγή και διατηρεί φιλορωσικές τάσεις. Οι Γκαγκαούζοι που κατοικούν στην Μολδαβία αριθμούν περίπου τις 150.000 και στην Ουκρανία τις 31.900. Η περιοχή που διαβιούν ονομάζεται Boudzak με πρωτεύουσα την πόλη Komrat, όπου την περίοδο της πρώτης ρωσικής επανάστασης (1905-1907) είχαν ανακηρύξει μια ολιγοήμερη ανεξάρτητη Δημοκρατία. Αυτό επαναλήφθηκε τον Αύγουστο του 1990, καθώς η Γκαγκαουζία ανακηρύχθηκε ανεξάρτητη ως " Gagauz-Yeri ". Τόσο ο στρατιωτικές δυνάμεις της Υπερδνειστερίας, όσο και ο ρωσικός στρατός βοήθησαν τους Γκαγκαούζους να γλιτώσουν από την εκκαθάριση που επεδίωξαν να διαπράξουν οι ρουμανόφωνοι Μολδαβοί. Τελικώς το 1994 η περιοχή δέχθηκε ένα καθεστώς αυτονομίας, και με την διαμεσολάβηση της Τουρκίας που εκμεταλλεύτηκε την περίσταση, αν και οι εντάσεις μεταξύ του Κισινιόφ και του Κόμρατ δεν έχουν εκλείψει.  

Η περίοδος που ακολούθησε την ανακήρυξη της ανεξάρτητης Μοδαβίας  θα αποδειχθεί εξαιρετικά επώδυνη για την πλειοψηφία των κατοίκων της, καθώς θα βρεθεί στα όρια της οικονομικής καταστροφής. Σχεδόν το 78% του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας (με μισθό 50 δολάρια τον μήνα) και η μετανάστευση έχει πάρει θηριώδεις διαστάσεις: φθάνει το 25%! Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΗΕ στον πίνακα για ανθρώπινη εξέλιξη, η Μολδαβία από την 68^η  θέση το 1989, έπεσε στην 108^η το 2002. Το ίδιο διάστημα εμφανίζεται και ένα νέο στρώμα πλουτοκρατών που απόκτησαν κρατική περιουσία, ενισχύοντας την ταξική πόλωση. Δεν είναι άλλωστε συμπτωματικό, ότι κατά την διάρκεια της κρίσης της Υπερδνειστερίας πραγματοποιήθηκαν μεγάλης κλίμακας ιδιωτικοποίηση με αδιαφανή τρόπο.

Το αρνητικό αυτό περιβάλλον επιδεινώνει ακόμη περισσότερο τα προβλήματα στις εθνοτικές σχέσεις. Ο αγροτικός χαρακτήρας της μολδαβικής οικονομίας, εξαρτημένος από τις σημαντικές υποδομές της Υπερδνειστερίας (το 1990 η Υπερδνειστερία παρήγαγε το 40 % του ΑΕΠ της Μολδαβίας και διέθετε το 90% της παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος) αλλά και την ρωσική αγορά (το 2003 οι εξαγωγές κατευθύνονταν προς την Ρωσία 39% και την Ρουμανία 11,4%) καθιστούσαν ακόμη πιο ασφυκτικά τα όρια των κινήσεων.

Οι ρουμανόφιλες τάσεις σε μεγάλο βαθμό συρρικνώθηκαν και επικράτησαν πιο μετριοπαθείς δυνάμεις που εκφράστηκαν μέσα από το Κ.Κ. Μολδαβίας. Συνάμα, προωθήθηκε και ένα ομοσπονδιακό κρατικό μοντέλο, με την στήριξη ακόμη και των ΗΠΑ, που άρχισαν να έχουν άμεση συμμετοχή στα τεκταινόμενα. Βεβαίως κάποιοι κύκλοι από όλες τις πλευρές κινήθηκαν ενεργητικά εναντίον μιας τέτοιας προοπτικής, όπως ο Τζ. Σόρος που δήλωνε τον Οκτώβριο του 2002 ότι η ομοσπονδιοποίηση θα οδηγήσει στην εγκαθίδρυση ενός ρωσικού προτεκτοράτου στην Μολδαβία.

Μολδαβία και «πορτοκαλί επανάσταση»

Τα πάντα φάνηκαν να ανατρέπονται με την εκδήλωση της «πορτοκαλί επανάστασης» στην γειτονική Ουκρανία. Η φιλοδυτική στροφή του Κιέβου για την μολδαβική ηγεσία έδινε μια εναλλακτική επιλογή που θα παρείχε προστασία τόσο απέναντι στους ρώσική επιρροή όσο και στις ρουμανικές βλέψεις.

Κομβικό γεγονός των ανακατατάξεων αποτέλεσαν οι εκλογές του Μαρτίου του 2005 (Κ.Κ. Μολδαβίας 46.1%, Δημοκρατικό Μπλοκ Μολδαβίας 28.4%, Λαϊκό Χριστιανικό Δημοκρατικό Κόμμα (ρουμανόφιλοι) 9.1%). Σε αυτές παρατηρούνται τα εξής χαρακτηριστικά:

α. Το Κομμουνιστικό Κόμμα του Προέδρου Βορονίν κέρδισε την πλειοψηφία των ψήφων με συνθήματα φιλοευρωπαϊκά, αντιρωσικά και προπαγανδίζοντας ανοικτά τον νέον Πρόεδρο της Ουκρανίας κ. Yushenko.

β. Οι εθνικιστές του Λαϊκού Χριστιανικοδημοκρατικού Κόμματος εγκατέλειψαν το σύνθημά τους για επανένωση με την Ρουμανία και υποστήριξαν την είσοδο της Μολδαβίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση μαζί με την Ρουμανία.

γ. Εκφράστηκε μια γενικευμένη διάθεση για τελικό ξεκαθάρισμα των λογαριασμών με την αποσχισθείσα Δημοκρατία της Υπερδνειστερίας, τάση που εμφανώς ενισχύθηκε από διεθνείς κύκλους, που επιδιώκουν την αναδιαμόρφωση του γεωπολιτικού χάρτη σε μια ευνοϊκή συγκυρία γενικευμένων ανακατατάξεων. Απόδειξη αυτού η ενεργητική συμμετοχή της Μολδαβίας στην αντι-ρωσική συμμαχία της GUAM (Γεωργία, Ουκρανία, Αζερμπαϊτζάν, Μολδαβία). Η ευφορία που δημιουργεί αρχικώς η νέα πολιτική κατάσταση στην Ουκρανία επισπεύδει την λήψη μέτρων εναντίον της Υπερδνειστερίας, καθώς με αυστηρά μέτρα που λαμβάνει το Κίεβο για τις εξαγωγές από το έδαφός της επιχειρείται να στραγγαλιστεί το καθεστώς στο Τιράσπολ. Ταυτοχρόνως, η Μολδαβία ζήτησε από τον πρόεδρο Γιούσενκο να μεταφέρει η Ουκρανία τις δικές της ειρηνευτικές δυνάμεις στην Υπερδνειστερία αντικαθιστώντας τις ρωσικές.

Εν μέσω συνομιλιών με δέσμες προτάσεων από διάφορες πλευρές, η Μόσχα απάντησε άμεσα και με δυναμικό τρόπο στην πολιτική του Κισινιόφ: αύξησε την τιμή του εξαγόμενου φυσικού αερίου και, ακόμη πιο επώδυνα για την μολδαβική οικονομία, μπλόκαρε την εισαγωγή μολδαβικού κρασιού, του κυριότερου προϊόντος της χώρας, στην Ρωσία.

Η ρωσική αντεπίθεση, όπως εκδηλώνεται το τελευταίο διάστημα σε μια ατμόσφαιρα ενός νέου ψυχρού πολέμου και οι εξελίξεις στην Ουκρανία, μετά την πανηγυρική επάνοδο των φιλορωσικών δυνάμεων στην εξουσία σε μια εύθραυστη συγκατοίκηση με τον Γιούσενκο, περιέπλεξαν  τα προβλήματα για την Μολδαβία.

Χωρίς την ξεκάθαρη ουκρανική στήριξη το Κισινιόφ δεν δύναται να επιβάλει οποιαδήποτε λύση μη επιθυμητή στους αποσχισθέντες κατοίκους της Υπερδνειστερίας. Στους τελευταίους δε η διάθεση για ένωση με τη Ρωσία φαίνεται ακόμη πιο ενισχυμένη από τις τελευταίες εξελίξεις. 

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό "Νέα Πολιτικη", 2007