Προτεσταντισμός και εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ

 

Η άτεγκτη έως φανατισμένη ρητορική Αμερικανών πολιτι- κών παραγόντων, πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Ιράκ, είναι λογικό να ξενίζουν ακόμη κι όσους διάκεινται φιλικά προς την αμερικανική πολιτική, αλλά και την αμερικανική κουλτούρα στο σύνολό της. Ιδιαίτερα, το «κήρυγμα» του προέδρου Μπους εμφανίζεται πάντοτε διανθισμένο από ιδέες μεσσιανικού χαρακτήρα, ως προς το ρόλο της χώρας του στον εκδημοκρατισμό των εθνών, αλλά και τραχείς μανιχαϊσμούς, που ενίοτε αγγίζουν τα όρια της γελοιότητας.

Μιλώντας για το ιδεολογικό υπόβαθρο που επάνω του εδράζεται η αμερικανική πολιτική υπονοούμε εύλογα αυτό το οποίο διαμορφώνεται από την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1776) και το πρώτο Σύνταγμα (1787). Και τα δύο είναι θεμελιωμένα στις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας που είχαν αναπτύξει οι Ευρωπαίοι φιλόσοφοι του διαφωτισμού, όπως ο Μοντεσκιέ και ο Λοκ. Σ’ αυτό το πλαίσιο φαίνονται αρκετά αταίριαστα τα στοιχεία του μεσσιανισμού και του μανιχαϊσμού, κυρίαρχα εντούτοις στην ιδεολογική επικάλυψη της παρεμβατικής εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Στην πραγματικότητα, όμως, τα συγκεκριμένα, σαφώς αντι-διαφωτιστικά, χαρακτηριστικά συγκυριαρχούν την αμερικανική ιδεολογία, και προϋπάρχουν της γένεσης του αμερικανικού κράτους. Οι πηγές τους ανιχνεύονται στις ισχυρές προτεσταντικές καταβολές, πουριτανικού τύπου, των ευρωπαίων μεταναστών που αποίκησαν για αιώνες τη βόρεια Αμερική. Η προτεσταντική αυτή διάσταση συνιστά έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες διαμόρφωσης της στάσης των ΗΠΑ απέναντι στον κόσμο, αλλά και της εικόνας της στο εσωτερικό.

Οι πολιτικές και θρησκευτικές αναστατώσεις στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην Αγγλία, προκάλεσαν τη μαζική μετανάστευση εκατοντάδων χιλιάδων «διαμαρτυρομένων». Στη νέα Γη της Επαγγελίας επεδίωξαν να πραγματοποιήσουν το ουτοπικό τους όραμα. Οι ιδέες και η κοσμοαντίληψή τους διαπότισαν βαθιά τις αποικίες. Για παράδειγμα, τη Μασαχουσέτη την ίδρυσαν 102 μετανάστες, οι προσκυνητές Πατέρες του «Mayflower» και ο πρώτος άξιος μιας κάποιας φήμης ποιητής είναι ο διαμαρτυρόμενος πάστορας Μαικελ Ουίγκλσουερθ («Η ημέρα της Κρίσεως», 1662).

Προϊόντος του χρόνου, θα εκδηλωθεί ο ανταγωνισμός μεταξύ των πουριτανών και των άλλων αποίκων, που έχουν άλλες αντιλήψεις και προσδοκίες. Το γεγονός επισημαίνει ο Μαξ Βέμπερ στο κλασικό έργο του «Η προτεσταντική Ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού»: «η αρχαιότερη ιστορία των βορειοαμερικανικών αποικιών κυριαρχείται από την οξεία αντίθεση των τυχοδιωκτών που ήθελαν ιδρύσουν αποικίες με τη εργασία των δέσμιων δούλων και να ζουν σαν φεουδάρχες κύριοι, και της ειδικά αστικής διάθεσης των πουριτανών». Αυτή η σύγκρουση έφθασε στο απόγειό της κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου 1861-1865, αλλά θα επιβιώσει στη συνέχεια σε παραδόσεις και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις έως και σήμερα.

Η προτεσταντική θρησκευτική αντίληψη δεν υποβοήθησε μόνον την ανάπτυξη του καπιταλισμού, αλλά αποτέλεσε επιπλέον ένα σημαντικό ιδεολογικό πλαίσιο για την απώθηση και τελικά την εξόντωση των γηγενών Αμερικανοϊνδιάνων.

Αν και ο Λούθηρος, τουλάχιστον αρχικά, καταδίκασε τη βία απέναντι στους αιρετικούς (δηλαδή στους διαφορετικούς) λέγοντας ότι «η εγκόσμια εξουσία δεν μπορεί να ρυθμίσει το θέμα όσο και να γεμίσει τον κόσμο με αίμα» ο Καλβίνος δεν άφηνε περιθώρια παρερμηνειών : «Σκοπός ενός πολιτικού ηγέτη είναι να επιβάλει και να υποστηρίξει την εξωτερική λατρεία του Θεού να συντονίσει τις ζωές μας με την ανθρώπινη κοινωνία και τη συμπεριφορά μας με την κοινωνική δικαιοσύνη, να μας εναρμονίσει τον ένα με τον άλλο και να διατηρήσει την κοινή ειρήνη και την ηρεμία».

Στη επιβολή της «κοινής ειρήνης» ενίοτε η βία δεν εξαιρείται ως μέσο για την επίτευξη του στόχου. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση των Μορμόνων, ανθρώπων με αυστηρή ηθική –τη πολυγαμία δεν τη θεωρούν ανηθικότητα. Όταν ο Μπ. Γιάνγκ, το 1847, μετά από εξαντλητική πορεία οδήγησε μια ομάδα Μορμόνων στην Αλμυρή Λίμνη και ίδρυσε το Σολτ Λέικ Σίτι και την Πολιτεία της Γιούτα (οι Μορμόνοι ανέρχονται στις ΗΠΑ σήμερα στα 6 εκ.) έδωσε διαταγή να φονευθούν 100 μετανάστες, οι οποίοι δεν ήσαν Μορμόνοι, για να εξασφαλισθεί ο απόλυτος έλεγχος της Πολιτείας.

Ο μεσσιανικός τρόπος σκέψης των Αμερικανών προτεσταντών θα ενισχυθεί από την αλματώδη ανάπτυξη των ΗΠΑ, οι οποίες μετά τον Α΄ και, κυρίως, μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο θα καταστεί παγκόσμια υπερδύναμη. Οι αρχές και οι αξίες που διέπουν την αμερικανική κοινωνία θα επιδιωχθεί να επιβληθούν στον υπόλοιπο κόσμο και αυτό γίνεται με κάθε μέσο. Η ψυχροπολεμική ατμόσφαιρα, και η απειλή του σοβιετικού αντιπάλου, θα επιτρέψουν περαιτέρω την όσμωση των δύο πηγών της αμερικανικής πολιτικής σκέψης, παρά την αντι-συντηρητική εξέγερση της δεκαετίας του 1960.

Ο αμερικανικός προτεσταντισμός, όπως εύστοχα σημειώνει η Π. Νάσιουτζικ στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο της «Αμερικανικά οράματα στη Σμύρνη του 19^ου αιώνα», κατά τη διάρκεια της ιστορικής του πορείας «περνά από το παγιωμένο θρησκευτικό σύστημα στην άρνηση της ύπαρξής του ως θρησκείας και στην καθιέρωση του στην πολιτική σκηνή με όρους κοινωνικούς και οικονομικούς». Έτσι, καθώς οι προτεσταντικές αντιλήψεις εναγκαλίζουν στενά την πολιτική πρακτική των ΗΠΑ ο θρησκευτικός μεσσιανισμός μεταμφιέζεται σε πολιτικό και λειτουργεί προς όφελος του αμερικανικού παρεμβατισμού σε πλανητικό επίπεδο.

Η αποδοχή αυτής της πραγματικότητας σήμερα θέτει σε αμφισβήτηση την τοποθέτηση του Στ. Ράμφου (Καθημερινή 30/3/03) ότι «στις ΗΠΑ οι πάντες αποτελούν μειονότητες η δε έλλειψη βάθους και πλάτους ιθαγένειας ευνοεί την ανοικτότητά τους απέναντι στο διαφορετικό». Ίσως θα πρέπει να δούμε το αμερικανικό κοινωνικό εποικοδόμημα όχι ως μια οριζόντια κατασκευή με πολλά διαμερίσματα, μικρά ή μεγάλα, που δημιουργούν οι λογής λογής μειονότητες αλλά ως μια πολυκατοικία, όπου στα κυρίαρχα ρετιρέ είναι εγκατεστημένες οι συγκεκριμένες ομάδες των λευκών κυρίως προτεσταντών και δευτερευόντως καθολικών, ενώ σημαντική θέση κατέχουν και οι Εβραίοι. Στα ρετιρέ ανέρχονται συχνά και μέλη μειονοτήτων, τα οποία όμως, αφαιρούν σταδιακά τις όποιες αντιλήψεις τούς διαφοροποιούν από την κυρίαρχη ελίτ με προφανή σκοπό τη νομιμοποίησή τους από αυτή.

Οι υπόλοιποι συμβιώνουν στα κατώτερα πατώματα –από τους ανατολικο-ευρωπαίους έως τους ισπανόφωνους, τους έγχρωμους -για να μη μιλήσουμε για τα υπολείμματα των Αμερικανο-ινδιάνων- συγκροτώντας τις δικές τους υπο-κουλτούρες (όχι με τη μειωτική σημασία του όρου).

Οι σχέσεις προτεσταντών και Εβραίων είναι επίσης μια παράμετρος που επηρεάζει την αμερικανική πολιτική. Ο εβραϊκός πληθυσμός συνιστά μια μικρή μειονότητα στις  ΗΠΑ αλλά τα μέλη της κατέχουν ηγετικές θέσεις στις πολιτικές, οικονομικές και πνευματικές ελίτ. Ως εκ τούτου, υφίσταται πάντοτε  ο ανταγωνισμός της με τη προτεσταντική πλειοψηφία. Είναι χαρακτηριστικό ότι τη περασμένη δεκαετία στη Νέα Υόρκη ( η πόλη με το μεγαλύτερο εβραϊκό πληθυσμό στον κόσμο) λεγόταν ότι η σκληρότερη σύγκρουση δεν ήταν αυτή του Ψυχρού πολέμου αλλά του πολέμου μεταξύ προτεσταντών και Εβραίων. Το προηγούμενο διάστημα φαίνεται ότι αυτή η αντίθεση άρθηκε σε μεγάλο βαθμό και υπήρξε συμφωνία για την επίτευξη κοινών στόχων στη Μέση Ανατολή και όχι μόνον.

Κάποιες μάλιστα προτεσταντικές ομάδες προχώρησαν περισσότερο. Προσφέρουν αφειδώς σημαντική βοήθεια στο Ισραήλ θεωρώντας ότι η νίκη του θα επιφέρει συντομότερα τη συντέλεια του κόσμου και τη Δευτέρα Παρουσία, άρα και τη σωτηρία τους στην αιώνια ζωή!

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Αδέσμευτος της Κυριακής", 22.11 2003