Η μυστικιστική καρδιά του σοβιετικού σχεδίου

του Vladimir Mozhegov

Το γεγονός ότι η ΕΣΣΔ ήταν ένα δημιούργημα του Λένιν και του Στάλιν δεν το αμφισβητεί κανείς. Υπάρχει, ωστόσο, ακόμη ένα όνομα, χωρίς το οποίο το πρώτο κράτος των εργατών και των αγροτών δεν θα μπορούσε να συγκροτηθεί, ή, για την ακρίβεια, να γίνει αυτό που έγινε. Το όνομα αυτό είναι του Μαξίμ Γκόρκι: η ναυαρχίδα του συνδικάτου των σοβιετικών συγγραφέων, ο ζωντανός κλασικός του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, η εικόνα και ο κινητήρας της σοβιετικής κουλτούρας, που αντικατέστησε τον πολιτισμό της μπουρζουαζίας. Στις 28 Μαρτίου συμπληρώνονται 150 έτη από την ημέρα γέννησης του συγγραφέα [στμ. ημέρα δημοσίευσης του άρθρου].

Ας μη λησμονούμε ότι η κουλτούρα στην ώριμη σοβιετική αυτοκρατορία κατείχε μια θέση εντελώς διαφορετική από εκείνη που της είχε προετοιμάσει ο Μαρξ. Δεν ήταν η, δευτερεύουσα, υπερδομή των παραγωγικών σχέσεων, όπως εμφανιζόταν στις εργασίες των κλασικών του μαρξισμού, αλλά η πραγματική βάση της σοβιετικής κοινωνίας. Ο Γκόρκι υπήρξε η αυθεντική προσωποποίηση, το ζωντανό μνημείο της σοβιετικής κουλτούρας, ο ηγέτης της αβανγκάρντ της κουλτουροκεντρικής σοβιετικής αυτοκρατορίας, ο ηγέτης μεταξύ των ηγετών, ο ερυθρός Βιργίλιος επί της ηγεσίας του ερυθρού Αυγούστου. Αυτή ήταν η θέση του Γκόρκι στην ΕΣΣΔ, και να γιατί δεν πρέπει να υποτιμηθεί η σημασία του για την επαρκή κατανόηση ολόκληρου του «κόκκινου σχεδίου». Κυριολεκτώντας, το καθήκον που του ανέθεσε ο Στάλιν ήταν παρόμοιο με αυτό το Βιργιλίου· να δημιουργήσει δηλαδή τον πολιτισμικό μύθο της νέας αυτοκρατορίας. Και, χωρίς αμφιβολία, η «Μάνα» αναδείχθηκε σε σοβιετική «Αινειάδα».

Σ’ αυτό το σημείο, όμως, προκύπτουν κάποιες δυσκολίες για την κατανόηση της κατάστασης. Οι σχέσεις του Γκόρκι με τους μπολσεβίκους δεν ήταν ποτέ, για να το πούμε κάπως ήπια, ανέφελες. Ο ίδιος ο Γκόρκι δεν υπήρξε όχι απλώς ένας πιστός οπαδός, αλλά και, γενικά, ένας μαρξιστής. Η «Μάνα», με άφθονες θρησκευτικές νύξεις, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως επαναστατικό έπος. Ποιος, λοιπόν, ήταν ο Γκόρκι; Ποια ήταν η κοσμοθεωρία του; Αντιλαμβανόμενοι αυτό, θα αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε πληρέστερα την πνευματική φύση της ίδιας της σοβιετικής αυτοκρατορίας.

Αναμφίβολα, ο Γκόρκι ήταν επαναστάτης. Και μάλιστα ένας επαναστάτης που πίστευε, με ιερή προσήλωση, στην παγκόσμια επανάσταση. Μετά από την ήττα της επανάστασης του 1905, στην οποία έλαβε ενεργό μέρος, ο, ήδη γνωστός στη Δύση και χαϊδεμένος του τύπου, συγγραφέας αρχίζει να βοηθά συστηματικά τους μπολσεβίκους.

Με παρότρυνση του Λένιν και του Κράσιν[1], ο Γκόρκι ταξιδεύει στην Αμερική για να έλθει σε επαφή με την ελίτ της χώρας, όχι μόνον την πνευματική και σοσιαλδημοκρατική, αλλά και την οικονομική. Ο υιοθετημένος γιός του Γκόρκι, Ζινόβι Πεσκώφ (Σβερντλώφ)[2]  - ο μεγαλύτερος αδελφός του επιχειρηματία και τραπεζίτη Βενιαμίν Σβερντλώφ[3]–, αναλαμβάνει να οργανώσει συναντήσεις του θετού του πατέρα με τον Jakob Heinrich Schiff, ιδιοκτήτη της τράπεζας «Kuhn, Loeb & Co»[4], τον Oscar Straus[5], Γραμματέα εμπορίου και εργασίας, και με τον ίδιο τον πρόεδρο Θεόδωρο Ρούζβελτ.

Κοντολογίς, την περίοδο αυτή ο Γκόρκι γνώρισε όχι μόνον τον ρομαντισμό των επαναστάσεων αλλά και την «τεχνολογία» τους. Το γιατί χρειάζονται τα χρήματα στην επανάσταση το εξήγησε στον Γκόρκι, εκτενώς, ο Πάρβους[6], ο πατέρας της ιδέας της «διαρκούς επανάστασης», δάσκαλος του Τρότσκι και άμεσος χρηματοπιστωτικός μεσάζων του Γκόρκι.

Ωστόσο, την ίδια στιγμή, ο Γκόρκι περνά σοβαρές δοκιμασίες και σκληρές απογοητεύσεις. Το υπερατλαντικό του ταξίδι κατέληξε σε σκάνδαλο. Η επαρχιώτικη, πουριτανική Αμερική εξοργίστηκε με την ηθική συμπεριφορά του συγγραφέα, ο οποίος άφησε στην Ευρώπη τη σύζυγό του με μικρά παιδιά, και περιόδευε στην Αμερική με μια νεαρή κυρία. Εν συνεχεία, ξεσπά το σκάνδαλο με τον Πάρβους, ο οποίος εξαφάνισε το κομματικό ταμείο (που είχε γεμίσει κυρίως με τις χορηγίες του Γκόρκι) και το ξόδεψε σε μια περιοδεία του στην Ιταλία, συνοδεία της ερωμένης του.[7] Ο εκνευρισμός του Γκόρκι με τους πουριτανούς, τους χρηματιστές και τους τυχοδιώκτες αποτυπώνεται σε σειρά σκληρών κειμένων για την Αμερική, όπου κυριαρχεί η λατρεία του «κίτρινου διαβόλου»[8], με αποκρουστικές εικόνες τραπεζιτών, που ονειρεύονται να εξουσιάσουν τον κόσμο και έχουν θρησκευτική πίστη προς τα χρήματα που «γεννούν χρήματα».

Την ίδια εποχή, ο Γκόρκι ασχολείται σοβαρά με τις ιδέες του Αλεξάντερ Μπογκντάνωφ[9], ο οποίος διδάσκει ότι η πνευματική ωρίμανση του προλεταριάτου πρέπει να προηγηθεί της κοινωνικής επανάστασης, αλλά και με την πεποίθηση του Ανατόλι Λουνατσάρσκι[10] ότι ο σοσιαλισμός είναι «η πέμπτη και ύστατη θρησκεία της ανθρωπότητας». Με μεγάλο ενθουσιασμό βοηθά τον Μπογκντάνωφ να οργανώσει το προλεταριακό σχολείο στο Κάπρι. Ωστόσο πάλι θα απογοητευθεί.

Ο Λένιν, έξαλλος με το «φλερτ με τον ιδεαλισμό» (και ακόμη περισσότερο ανήσυχος για την εξουσία του στο κόμμα και τη τύχη του κομματικού ταμείου, που βρίσκεται στα χέρια της ομάδας του Μπογκντάνωφ), διαλύει το σχολείο στο Κάπρι και ασκεί ανελέητη κριτική στον «εμπειριομονισμό» του Μπογκντάνωφ και στην «θεοπλασία» του Λουνατσάρσκι. Σύντομα, όλη η αιρετική ομάδα αποβάλλεται από το κόμμα. Ο Γκόρκι, ολόψυχα αφιερωμένος στις ιδέες του «εμπειριομονισμού» και της «θεοπλασίας», θα βρεθεί επίσης εκτός κόμματος. Ωστόσο, όχι για πολύ. Το να διακόψει τις επαφές με τον κύριο χορηγό ενός κόμματος που είχε συνεχώς ανάγκη χρηματοδότησης δεν ήταν στο χέρι του Λένιν. Ήδη το 1910, ο Γκόρκι δέχεται και πάλι τον αρχηγό στο Κάπρι.

Ωστόσο, και ο Γκόρκι δεν είχε λόγο να απαρνηθεί τις πεποιθήσεις του. Συνέχιζε να πιστεύει ότι η διαπαιδαγώγηση του νέου ανθρώπου πρέπει να προηγηθεί της επανάστασης και η νέα προλεταριακή κουλτούρα θα ωριμάσει στους κόλπους της παλαιάς. Κάνει ανελέητη κριτική στον τυχοδιωκτισμό των μπολσεβίκων με σειρά άρθρων στη «Νέα Ζωή» (με τον γενικό τίτλο «Άκαιρες σκέψεις»). Ειδοποιημένος για το οκτωβριανό πραξικόπημα, προχωρεί σε ενεργητική έκκληση, προειδοποιώντας τους μπολσεβίκους να μην κάνουν απερίσκεπτες πράξεις: «Στο δρόμο θα σκοντάψει σε ένα ανοργάνωτο πλήθος, που δεν καταλαβαίνει τι θέλει και, κρύβοντας εντός του τυχοδιώκτες, κλέφτες, επαγγελματίες δολοφόνους θα αρχίσει να δημιουργεί την «ιστορία της ρωσικής επανάστασης»(«Δεν πρέπει να σιωπήσουμε!» 18(31) Οκτωβρίου)

Οι σχέσεις του προς τους ηγέτες της επανάστασης δεν αλλάζουν ούτε στη συνέχεια. Εξακολουθεί να τους θεωρεί ένα σωρό τυχοδιώκτες, υπεύθυνους για την καταστροφή, την πείνα και την εξολόθρευση της διανόησης. Τους κατηγορεί ότι έριξαν τον Ρώσο εργάτη σαν φρύγανα στην πυρά της παγκόσμιας επανάστασης (άρθρο «Οι καρποί της δημαγωγίας»). Επιτίθεται στον Λένιν, στον Τρότσκι και ιδιαιτέρως στον Ζηνόβιεφ.

Παρ όλα αυτά, κατά τα έτη 1918-1921, ο Γκόρκι συνεργάζεται με τον Λουνατσάρσκι, χωρίς να εγκαταλείπει την ιδέα της πολιτισμικής διαφώτισης των μαζών. Το γιγαντιαίο σχέδιο της παγκόσμιας λογοτεχνίας για το προλεταριάτο τα πιο δύσκολα χρόνια του εμφυλίου πολέμου σώζει από την πείνα τους διανοούμενους του Πέτρογκραντ.

Τελικώς, η σύγκρουση με τους μπολσεβίκους καθίσταται αφόρητη και το 1921 ο Γκόρκι φεύγει μισοεξόριστος. Τον επόμενο χρόνο, ήδη από την Ιταλία, γράφει στον Ρομαίν Ρολλάν: «Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι η ρωσική επανάσταση είναι το αποτέλεσμα της δράσης των μαζών του ρωσικού λαού… Τις επαναστάσεις πάντα τις έκανε – το γνωρίζετε- η βούληση λίγων τρελών…».

Ο Γκόρκι επέστρεψε στην ΕΣΣΔ, πιστεύοντας μόνον στον Στάλιν και στην οικοδόμηση της νέας κουλτουροκεντρικής, ουμανιστικής του αυτοκρατορία. Ο τόνος της επιστολής του προς τον Ρομαίν Ρολάν, από το Σορέντο στις 29 Ιανουαρίου 1928, θα είναι πλέον εντελώς διαφορετικός: « η σοβιετική εξουσία από τη φύση της γίνεται ολοένα και πιο πραγματική εξουσία των εργατών και των αγροτών…».

Με τη θριαμβευτική του επιστροφή στην ΕΣΣΔ, ο Γκόρκι κατέστη ένας κλασικός εν ζωή, το πολιτιστικό λάβαρο της αυτοκρατορίας του Στάλιν, και μπορούμε να πούμε και η πνευματική του καρδιά. Αλλά ποια ήταν η πραγματική του κοσμοθεωρία;

Εδώ δεν κρύβεται κάποιο μεγάλο μυστικό. Η κοσμοθεωρία του Γκόρκι διαμορφώθηκε εντελώς παραδοσιακά για την εποχή του: Σοπνεχάουερ, Νίτσε, Nikolai Hartmann, Μπεργκσόν, Friedrich Ostwald. Όπως ο Μπογκντάνωφ και ο Λουνατσάρσκι, ο Γκόρκι υπήρξε ένα αληθινός Ρώσος νιτσεϊκός που πίστευε στον νέο Υπεράνθρωπο ή, ορθότερα, σε μια συλλογική Υπερανθρωπότητα. Το φιλοσοφικό θεμέλιο του νέου ηθικού του προτάγματος ήταν ο «ενεργητισμός». Τον Γκόρκι μπορούμε άνετα να τον χαρακτηρίσουμε ως άθεο-μυστικιστή και «θεοπλάστη», αλλά δύσκολα ως υλιστή. Ο Γκόρκι δεν πίστευε στην ύλη, πίστευε στην ενέργεια.

Στηριζόμενος στις ιδέες της «δημιουργικής εξέλιξης» του Μπεργκσόν και του «ενεργητισμού» του Ostwald, ο Γκόρκι πίστευε ότι στο βαθμό που εξελισσόταν η ανθρωπότητα και η παγκόσμια αρμονία, η ύλη πρέπει να παραχωρεί ολοένα και περισσότερο χώρο στην ενέργεια. Στο τέλος, το ανολοκλήρωτο υλικό σύμπαν πρέπει, κατά τον Γκόρκι, να περιέλθει σε μια νέα ποιότητα, να καταστεί καθαρή ενέργεια, και η ανθρωπότητα να πετύχει την αθανασία. Η αθανασία δεν είναι προσωπική (σε καμία περίπτωση ο Γκόρκι δεν ήταν περσοναλιστής), αλλά καθολική.

«Το ανθρώπινο μυαλό κηρύσσει πόλεμο στο θάνατο ως φυσικό φαινόμενο», λέει ο Γκόρκι σε διάλεξή του 1920. «Η εσωτερική μου πεποίθηση είναι ότι αργά ή γρήγορα, μπορεί έπειτα από 200 ή και από 100 χρόνια, ο άνθρωπος θα πετύχει την αθανασία».

Το πάθος της πίστης του Γκόρκι αποκαλύπτεται σε τρεις απλές λέξεις: «Δημιουργείστε νέο κόσμο!». Ο νέος κόσμος για τον νέο Υπεράνθρωπο! Αυτή είναι η θρησκεία που γοήτευσε όχι μόνον τον Γκόρκι, αλλά και τον Μπογκντάνωφ, τον Λουνατσάρσκι και πολλούς άλλους Ρώσους νιτσεϊκούς, αν και υπό την τυπική ρωσική κολεκτιβιστική μορφή.

Όπως η «Αινειάδα» του Βιργιλίου διαμορφώνει την ιδέα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και της εξουσίας της στον κόσμο, έτσι και το μυθιστόρημα «Μάνα» (1906) προετοιμάζει την έλευση της νέας εποχής, που θα αντικαταστήσει τον χριστιανικό κόσμο: την εποχή του νέου θεού, της «μεγάλης μητέρας».

«Πρέπει να αλλάξουμε Θεό, μάνα, να τον εξαγνίσουμε» λέει ο Πάβελ Βλασώφ. «Εκεί, όπου ο Θεός ζει, είναι τόπος οδυνηρός», επαναλαμβάνει ένα άλλο πρόσωπο του έργου, ο αιρετικός Ρίμπιν. «Αν αυτός χαθεί από τη ψυχή, η πληγή θα παραμείνει σ΄ αυτή, αυτό είναι! Πρέπει… πίστη νέα να επινοήσουμε… πρέπει να δημιουργήσουμε Θεό – φίλο στους ανθρώπους!».

Και, όπως ο Χριστός, ο «πρώτος αληθινά λαϊκός Θεός», γεννιέται «από το πνεύμα του λαού, όπως ο φοίνικας από τις φλόγες» («Εξομολόγηση»), έτσι και ο νέος θεός πρέπει να γεννηθεί από τις νέες επαναστατικές φλόγες. Και ο ίδιος ο λαός-θεοπλάστης θα γίνει ο δημιουργός του νέου θεού. Αυτή είναι η ειλικρινής πίστη του Γκόρκι. Αυτή είναι – ας μας επιτραπεί να το πούμε- η μυστικιστική καρδιά του ίδιου του σοβιετικού σχεδίου. Ποιο λοιπόν ήταν αυτό το σχέδιο;

Το λιγότερο ήταν μια εκδοχή του μαρξιστικού διαλεκτικού υλισμού. Πολύ περισσότερο εμπεριείχε την ουτοπία του Ν. Φιοντόρωφ[11], τον ρωσικό κοσμισμό[12] και την «πανενότητα» (μια από τις εκδηλώσεις της ήταν και ο εμπειριομονισμός του Μπογκντάνωφ).

Η υπερσυλλογικότητα του Μπογκνάνωφ, που εκτελεί το άλμα από τη σφαίρα της αναγκαιότητας ... Ο υπερνούς του Βερνάντσκι[13], που μετατρέπει την ύλη του παλαιού σύμπαντος σε ενέργεια του νέου ... Η είσοδος στη Νέα εποχή της μεγάλης μητέρας γης, που μεταμορφώθηκε από τον λαό-θεοπλάστη ...

Το μεγάλο ουτοπικό όραμα για την μεταμόρφωση του κόσμου ήταν πολύ εγγύτερα στις εσχατολογικές φιλοδοξίες των παλαιών Ρώσων μυστικιστικών, παρά στους υπολογισμούς των μαρξιστών οικονομολόγων· να ποιο ήταν το σοβιετικό σχέδιο.

Υπ’ αυτήν την έννοια μπορούμε με ασφάλεια να μιλήσουμε για το αδιάσπαστο του ρωσικού πολιτισμού. Η επέτειος της γέννησης του Γκόρκι είναι μια καλή αφορμή να συλλογιστούμε όχι μόνον γι’ αυτόν αλλά και για το ποιες μορφές μπορεί να λάβει αύριο ο ρωσικός πολιτισμός, απαλλαγμένος από τις μπολσεβίκικες ουτοπίες, αλλά όχι από την χιλιόχρονη ρωσική πίστη, φιλοσοφία και κουλτούρα.

*Όλες οι υποσημειώσεις είναι του μεταφραστή

Πηγή: https://vz.ru/opinions/2018/3/28/914343.html

---

[1] Λεονίντ Μπορίσοβιτς Κράσιν (1870-1926), Ρωσοεβραίος μηχανικός, μέλος του ΣΔΕΚΡ από τα τέλη της δεκαετίας του 1890. Οι δραστηριότητές του κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1905 αφορούσαν κατά κύριο λόγο τη χρηματοδότηση των μπολσεβίκων, συμπεριλαμβανομένων ληστειών σε τράπεζες,-με σημαντικότερη αυτή της Τιφλίδας, το 1907, κατά την οποία σκοτώθηκαν 40 άνθρωποι και τραυματίστηκαν 50. Στο σπίτι του κατασκευάστηκαν οι βόμβες που χρησιμοποιήθηκαν για την δολοφονία του πρωθυπουργό Στολίπιν, ενώ στο δωμάτιό του ξενοδοχείου του στις Κάννες βρέθηκε δολοφονημένος ο Σάββα Μορόζωφ, ένας από τους πλουσιότερους Ρώσους βιομήχανους, παλαιόπιστος και χορηγός των μπολσεβίκων. Το 1908 ο Κράσιν έφυγε από τη Ρωσία και συνέχισε για λίγα ακόμη χρόνια την επαναστατική δράση. Αργότερα, μετά από μια διαφωνία του με τον Λένιν, αποχώρησε από την πολιτική, και είχε μια επιτυχημένη καριέρα στη Γερμανία ως ηλεκτρολόγος μηχανικός, ενώ κατέληξε να γίνει εκατομμυριούχος. Μετά την Επανάσταση του Φεβρουαρίου 1917, επέστρεψε στη Ρωσία, επανεντάχθηκε στους μπολσεβίκους και έγινε ο πρώτος Λαϊκός Επίτροπος Εξωτερικού Εμπορίου από το 1920 έως το 1924. Όταν πέθανε ο Λένιν, ο Κράσιν έγραψε ένα άρθρο σχετικά με την «Αθανασία του Λένιν», πιστεύοντας ότι η επιστήμη θα μπορεί στο μέλλον να αναστήσει ιστορικές προσωπικότητες, και πρότεινε τη δημιουργία ενός μαυσωλείου που θα γινόταν κέντρο προσκυνήματος, όπως η Ιερουσαλήμ ή η Μέκκα.

[2] Ζινόβι Σβερντλώφ (1884-1966). Μετά από μια επιτυχημένη συμμετοχή του σε παράσταση του έργου του Γκόρκι «Στο βυθό», και με παρότρυνση του Ντατσένκο, προσπάθησε να εισαχθεί στην Αυτοκρατορική Φιλαρμονική Σχολή. Απορρίφθηκε, όμως, καθώς, ως Εβραίος, δεν είχε δικαίωμα να ζήσει στη Μόσχα. Έτσι βαπτίζεται Ορθόδοξος με νονό τον Γκόρκι, και παίρνει το επίθετο Πεσκώφ, με αποτέλεσμα να τον αποκηρύξει ο πατέρας του. Το 1904 έφυγε στις ΗΠΑ και για χρόνια ταξίδευε μαζί με τον Γκόρκι, μέχρι που διαφώνησαν, και έφυγε από το Κάπρι, αφήνοντας εκεί τη γυναίκα του και τη τετράχρονη κόρη του. Πήγε στη Γαλλία, όπου εντάχθηκε στην Λεγεώνα των Ξένων και πολέμησε στον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο. Πολύγλωσσος, με γνώση μεταξύ άλλων της αραβικής, κινεζικής και ιαπωνικής, από το 1917 έως το 1920 υπηρέτησε σε διπλωματικές θέσεις, ως εκπρόσωπος της Γαλλίας, στο έδαφος της Ρωσίας, της Ρουμανίας, της Κίνας, της Ιαπωνίας, της Μαντζουρίας, της Σιβηρίας (όταν ήταν εκεί ο Κόλτσακ), της Γεωργίας, της Κριμαίας (όσο ήταν ο Βράνγκελ). Κατόπιν με τη Λεγεώνα των Ξένων βρέθηκε στο Μαρόκο και στο Λεβάντε και έφθασε στο βαθμό του στρατηγού. Πολέμησε το 1940 κατά των Γερμανών και, μετά την ήττα της Γαλλίας, μετανάστευσε στο Λονδίνο, όπου εντάχθηκε στους «Ελεύθερους Γάλλους. Το 1944 πήρε το βαθμό του πρέσβυ και από το 1943 έως το 1946 ήταν επικεφαλής της γαλλικής αποστολής στην Κίνα. Από το 1946 έως το 1949 διετέλεσε πρεσβευτής στην Ιαπωνία. Στη διαθήκη του ζήτησε πάνω στο φέρετρό του να μπουν μια ορθόδοξη εικόνα, οι δύο στρατιωτικοί σταυροί που πήρε ως παράσημο στο στρατό και η φωτογραφία του Γκόρκι.

[3] Βενιαμίν Σβερντλώφ (1886-1939). Ως έφηβος, συμμετείχε σε κύκλους της επαναστατικής νεολαίας, εξορίστηκε και διέφυγε στο εξωτερικό. Πριν την Οκτωβριανή επανάσταση, έζησε στις ΗΠΑ, όπου έγινε τραπεζίτης, αλλά χρεοκόπησε και αναγκάστηκε να ζει σε συνθήκες ένδειας. Το 1918, επέστρεψε στη Ρωσία και εργάστηκε στην Επιτροπάτο Σιδηροδρόμων. Στη συνέχεια θα αναλάβει πολλές υπεύθυνες κρατικές θέσεις, μέχρι τον Οκτώβριο του 1938, όταν συνελήφθη για «τροτσκιστική τρομοκρατία» και εκτελέστηκε τον επόμενο χρόνο.

[4] Επενδυτική τράπεζα που ιδρύθηκε το 1867 από τον Abraham Kuhn και τον Solomon Loeb. Υπό την διεύθυνση του Jacob H. Schiff, έγινε μια από τις σημαντικότερες επενδυτικές τράπεζες στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, κύριος αντίπαλος της JP Morgan & Co. Η τράπεζα μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο έχασε τη δυναμική της και το 1977 συγχωνεύθηκε με την Lehman Brothers.

[5] Oscar Solomon Straus (1850-1926) ήταν Γραμματέας Εμπορίου και Εργασίας των Ηνωμένων Πολιτειών υπό τον πρόεδρο Θεόδωρο Ρούσβελτ, από το 1906 έως το 1909. Ο Στράους ήταν ο πρώτος υπουργός των ΗΠΑ με εβραϊκή καταγωγή, ενώ αργότερα υπηρέτησε ως πρέσβης στην Οθωμανική αυτοκρατορία και σύμβουλος του προέδρου Γουίλσον.

[6] Αλεξάντερ Λβόβιτς Πάρβους (1867-1924), το πραγματικό ονοματεπώνυμό του ήταν Ίσραελ Γκέλφαντ και καταγόταν από την Λευκορωσία. Το 1885 πήγε για σπουδές στη Ζυρίχη, όπου έγινε φίλος με την ομάδα «Απελευθέρωση της Εργασίας» του Πλεχάνοφ. Το 1891, με διδακτορικό τίτλο, αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο της Βασιλείας μετακόμισε στη Γερμανία όπου εντάχθηκε στην αριστερή πτέρυγα του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Το 1893, απελαύνεται, ενώ τον επόμενο χρόνο υπογράφει ως «Πάρβους» ένα από τα άρθρα του στην Die Neue Zeit. Το 1897 έγινε αρχισυντάκτης της εφημερίδας της Δρέσδης Sächsische Arbeiter Zeitung. Γίνεται ευρέως γνωστός από τη διαμάχη του με τον Μπερνστάιν, ενώ το 1898 εκδιώκεται από τη Σαξονία και αφήνει αντικαταστάτρια στην εφημερίδα τη Ρόζα Λούξεμπουργκ. Ο Λένιν τον επισκέπτεται συχνά και χρησιμοποιεί τα βιβλία της προσωπικής του βιβλιοθήκης, ενώ ο Παρβους τον φέρνει σε επαφή με πολλούς εξέχοντες επαναστάτες. Ο Τρότσκι, γνωρίζεται με τον Πάρβους στη σύνταξη της «Ίσκρα», και ενώ τον χαρακτηρίζει ως «μια εξαιρετική μαρξιστική φιγούρα», αργότερα θυμόταν ότι ήδη από τότε ο Πάρβους «είχε καταληφθεί, φαινομενικά απροσδόκητα από το όνειρο του πλουτισμού». Το 1903 συντάσσεται με τους μενσεβίκους, αλλά σύντομα απομακρύνεται και συνδέεται με τον Τρότσκι, τον οποίο κάνει μέτοχο στη θεωρία του για τη «διαρκή επανάσταση». Σύμφωνα με αυτήν το προλεταριάτο δεν μπορεί να κάνει μόνιμη συμμαχία με την αστική τάξη της Ρωσίας, και ούτε να στηριχθεί στα αγροτικά στρώματα. Αντιθέτως, καθώς ενοποιείται η παγκόσμια αγορά πρέπει κατακτώντας την εξουσία να προκαλέσει σειρά εργατικών επαναστάσεων στη Δύση, που ήταν πιο ώριμη για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, και η Δύση πλέον θα βοηθούσε και τη Ρωσία για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Ο Παρβους διαγράφηκε και από τα δύο κόμματα. Στη συνέχεια θα βρεθεί στη Τουρκία, όπου θα γίνει συνεργάτης των τριών πασάδων, κυρίως του Μεχμέτ Ταλλάτ. Θα αναδειχθεί σε οικονομικό σύμβουλο της κυβέρνησης των Νεότουρκων, μετά από τη συμβολή του στη συμφωνία για εισαγωγή σίτου από τη Ρωσία, που έσωσε την Τουρκία από τον λιμό. Ο Πάρβους κατάφερε έτσι να γίνει εκατομμυριούχος. Ασχολήθηκε με τη τροφοδοσία του τουρκικού στρατού, και είχε δοσοληψίες με τον όμιλο Krupp και τον γνωστό έμπορο όπλων Βασίλι Ζαχάρωφ. Επίσης, συνδέθηκε με τις γερμανικές υπηρεσίες και φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στη συμμαχία Γερμανίας-Τουρκίας στον α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Πάρβους το 1915 πρότεινε, μέσω του βαρώνου von Wangenheim, στο γερμανικό Γενικό Επιτελείο ένα σχέδιο 20 σελίδων με τίτλο «Προετοιμασία μαζικών πολιτικών απεργιών στη Ρωσία στη γερμανική κυβέρνηση», για το οποίο αμείφθηκε με 1 εκ. ρούβλια Το σχέδιο του Πάρβους προέβλεπε τη δράση των μπολσεβίκων, εθνοτικές εξεγέρσεις σε διάφορες ρωσικές περιοχές και την υποστήριξη όσων έγραφαν κατά του τσαρισμού. Πίστευε ότι ο διαμελισμός της Ρωσίας και η ήττα της στον πόλεμο ήταν ο καλύτερος τρόπος για να πραγματοποιηθεί σοσιαλιστική επανάσταση. Οι ενέργειές του τον απομάκρυναν, τουλάχιστον δημοσίως, από τους μπολσεβίκους ηγέτες, αν κι ο ίδιος συνέχιζε να εργάζεται για τη χρηματοδότηση επαναστατικών κινήσεων στη Ρωσία, μέσω και ενός τουρκικού δικτύου, προς όφελος της Γερμανίας. Αναμείχθηκε επίσης σε σαμποτάζ του ρωσικού ναυτικού, ώστε να μην περάσει τα στενά του Βοσπόρου, καθώς και στην αποστολή του «κλειστού τραίνου» που μετέφερε τον Λένιν από την Ελβετία στη Ρωσία τον Απρίλιο του 1917.

[7] Ο Πάρβους ήταν από το 1902 λογοτεχνικός ατζέντης του Γκόρκι. Η συμφωνία προέβλεπε μέρος των εσόδων να το παίρνει ο Πάρβους, ένα άλλο ο Γκόρκι και ένα τρίτο το κόμμα. Αργότερα ο Γκόρκι κατηγόρησε τον Πάρβους ότι κανείς άλλος εκτός από αυτόν δεν πήρε χρήματα. Το 1908 συστάθηκε ένα διαιτητικό δικαστήριο, από τους Άουγκουστ Μπέμπελ, Καρλ Κάουτσκι και Κλάρα Τσέτκιν, που καταδίκασε τον Πάρβους.

[8] Το βιβλίο του που εμπνέεται από την Αμερική έχει τον τίτλο «Η πόλη του κίτρινου διαβόλου» (Εκδ. Γλάρος, 1981),

[9] Αλεξάντερ Μπογκντάνωφ (1873-1928) (το πραγματικό του όνομα ήταν Μαλινόβσκι). Λευκορώσος επιστήμονας, λεξικογράφος, γιατρός, φιλόσοφος, συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας, επαναστάτης και ένας από τους μεγαλύτερους ιδεολόγους του σοσιαλισμού. Μέλος του ΣΔΕΚΡ το 1896-1909. Το 1906 βρέθηκε εξόριστος Κόκκολα της Φινλανδίας, όπου συνάντησε τον Λένιν. Για τα επόμενα έξι χρόνια θα είναι βασικό στέλεχος των μπολσεβίκων, δεύτερος σε επιρροή μετά τον Ίλιτς Ουλιάνωφ. Το 1908 εξέδωσε το μυθιστόρημα “Κόκκινο άστρο”, στο οποίο περιγράφει μια κομμουνιστική ουτοπική κοινωνία στον πλανήτη Άρη, όπου γίνονται μαζικές μεταγγίσεις αίματος, μέσω των οποίων οι Αρειανοί κομμουνιστές μπορούν να πετύχουν μακροζωία και, κυρίως, αέναη νιότη. Ταυτοχρόνως, δημοσιεύει τη φιλοσοφική του πραγματεία «Εμπειριομονισμός», στην οποία επιχειρεί να συγκεράσει τον μαρξισμό με την φιλοσοφία του Ernst Mach, του Wilhelm Ostwald και του Richard Avenarius. Το ίδιο διάστημα, θα ηγηθεί μιας ομάδας εντός των μπολσεβίκων, της «Βπεριόντ»(Εμπρός), που θα συμπεριλάβει τους οτζοβιστές (Ανακλητές) και ουλτιματιστές (Ριζοσπάστες), ενώ θα διεκδικήσει την αρχηγία του κόμματος από τον Λένιν. Όταν φάνηκε ότι η πλειοψηφία των στελεχών έγερνε προς τον Μπογκντάνωφ ο Λένιν του επιτίθεται με το βιβλίο του «Υλισμός και Εμπειριοκριτισμός» (1909), κατηγορώντας τον για φιλοσοφικό ιδεαλισμό. Σύντομα εκδιώκεται και από το κόμμα. Με τον γαμπρό του Ανατόλι Λουνατσάρσκι και τον Γκόρκι δημιουργούν στο νησάκι του Κάπρι ένα σχολείο για Ρώσους βιομηχανικούς εργάτες. Το 1916 επιστρέφει αμνηστευμένος στη Ρωσία και, ως γιατρός, συμμετέχει στον πόλεμο. Μετά την επανάσταση κρίνει ότι το καθεστώς μοιάζει με την αυταρχική διακυβέρνηση του Αραξέγιεφ, τη δεκαετία του 1820. Το 1918-1920 συνιδρύει το καλλιτεχνικό κίνημα της «Προλετκουλτ» και γίνεται ο κύριος θεωρητικός της. Σύντομα το κίνημα θα καταδικαστεί από τους μπολσεβίκους ως μικροαστικό.  Ο Μπογκντάνωφ κατηγορεί το νέο καθεστώς ότι αποτελεί έκφραση των συμφερόντων μιας νέας τάξης τεχνοκρατών και γραφειοκρατών. Συλλαμβάνεται για λίγες εβδομάδες από την GPU. Στη συνέχεια αρχίζει τα πειράματά του με τις μεταγγίσεις αίματος, ελπίζοντας να πετύχει την αιώνια νεότητα ή την αθανασία. Η αδελφή του Λένιν, Μαρία Ουλιάνοβα, συγκαταλέγεται σε αυτούς που τον ακολουθούν. Επιδιώκει, επίσης, να δημιουργήσει μια νέα επιστήμη, την Τεκτολογία, που θα συνενώνει όλες τις κοινωνικές, βιολογικές φυσικές επιστήμες ως συστήματα σχέσεων. Το τρίτομο έργο του θα επηρεάσει το έργο του Norbert Wiener για την Κυβερνητική και του von Bertalanffy στη Θεωρία Γενικών Συστημάτων. Τελικώς, ο Μπογκντάνωφ πεθαίνει από μια μετάγγιση αίματος, καθώς το αίμα του φοιτητή που λαμβάνει είναι μολυσμένο από φυματίωση. Ο φοιτητής θα γίνει καλά…

[10] Ανατόλι Λουνατσάρσκι (1875-1933). Με τον μαρξισμό ήλθε σε επαφή στο Α΄ Γυμνάσιο Αρρένων του Κιέβου, όπου υπήρξε συμμαθητής με τον Ν. Μπερντιάγιεφ, με τον οποίο αργότερα βρέθηκε σε αντιπαράθεση. Στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης επηρεάστηκε από τις ιδεαλιστικές απόψεις του Avenarius. Το αποτέλεσμα της μελέτης της εμπειρικής κριτικής ήταν η συγγραφή δύο τόμων με τον τίτλο «Θρησκεία και Σοσιαλισμός», στο οποίο εξετάζει τη σχέση της υλιστικής φιλοσοφίας με τις θρησκευτικές ιδέες του παρελθόντος. Μετά από επαναστατική δράση κάποιων χρόνων στη Ρωσία, που του στοίχισε φυλάκιση και εξορία, βρέθηκε πάλι στην Γενεύη, όπου έγινε μέλος της σύνταξης των εφημερίδων «Προλετάριος» και «Βπεριόντ». Συντάσσεται με τους μπολσεβίκους και τον Λένιν, αλλά σύντομα βρίσκεται σε αντίθεση μαζί του. Θα ενταχθεί στην ομάδα «Βπεριόντ» και θα διαγραφεί από το κόμμα, μένοντας εκτός μέχρι το 1917. Στον πόλεμο θα εκδώσει την εφημερίδα «Νάσε Σλόβο», υποστηρίζοντας πασιφιστικές θέσεις. Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση αναλαμβάνει Λαϊκός Επίτροπος Παιδείας, και παραμένει σ’ αυτήν τη θέση μέχρι το 1929. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην προσέλκυση τμημάτων της παλαιάς ιντελιγκέντσιας στο πλευρό των μπολσεβίκων, ενώ υποστήριξε τον εκλατινισμό της γραφής, η οποία ξεκίνησε με τις γλώσσες των μειονοτήτων. Πέθανε το 1933 καθώς πήγαινε στην Ισπανία σε συνεδρίαση της Κοινωνίας των Εθνών.

[11] Νικολάι Φιοντόροβιτς Φιοντόρωφ (1829-1903). Θρησκευτικός στοχαστής, φιλόσοφος-φουτουριστής και καινοτόμος παιδαγωγός. Ένας από τους ιδρυτές του ρωσικού κοσμισμού, που χαρακτηρίστηκε ως ο Σωκράτης της Μόσχας. Για τον ίδιο και το έργο του έτρεφαν σεβασμό και θαυμασμό ο Τολστόι, ο Ντοστογιέφσκι και ο Βλ. Σολοβιώφ. Ο Φιοντόρωφ οραματιζόταν να αναστήνει ανθρώπους, μη δεχόμενος να συμφιλιωθεί με το θάνατο ακόμη και ενός ατόμου. Εκχωρούσε στην επιστήμη θέση δίπλα στη τέχνη και τη θρησκεία, για την κοινή υπόθεση της ενοποίησης της ανθρωπότητας, συμπεριλαμβανομένων και των νεκρών, οι οποίοι θα πρέπει στο μέλλον να επανενωθούν με τους τότε ζωντανούς.

[12] Ο ρωσικός κοσμισμός είναι θρησκευτικό-φιλοσοφικό ρεύμα, που βασίζεται σε μια ολιστική κοσμοαντίληψη και η οποία προϋποθέτει μια συγκεκριμένη τελεολογική εξέλιξη του Σύμπαντος. Χαρακτηρίζεται από τη συνειδητοποίηση της παγκόσμιας αλληλεξάρτησης, της ολότητας-ενότητας, την αναζήτηση της θέσης ενός ανθρώπου στον κόσμο, τη διασύνδεση κοσμικών και επίγειων διαδικασιών, την αναγνώριση της αναλογικότητας του μικρόκοσμου (άνθρωπος) και του μακρόκοσμου (σύμπαν) και την ανάγκη εναρμόνισης της ανθρώπινης δραστηριότητας με την καθολικότητα του κόσμου.

[13] Βλαδίμηρος Ιβάνοβιτς Βερνάντσκι (1863-1945). Επιστήμονας, φυσιοδίφης, φιλόσοφος, ακαδημαϊκός της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών, της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, ένας από τους ιδρυτές και ο πρώτος πρόεδρος της Ουκρανικής Ακαδημίας Επιστημών, και ένας από τους εκπροσώπους του ρωσικού κοσμισμού, δημιουργός της βιογεωχημείας και της θεωρίας της νοόσφαιρας. Τα ενδιαφέροντά του περιελάμβαναν πολλές επιστήμες: γεωλογία, κρυσταλλογραφία, ορυκτολογία, γεωχημεία, βιολογία, παλαιοντολογία, βιοχημεία, μετεωρολογία, φιλοσοφία και ιστορία. Δημοσίευσε 473 επιστημονικές εργασίες. Με δική του πρωτοβουλία, το καλοκαίρι του 1940, ξεκίνησαν οι έρευνες για την παραγωγή πυρηνικής ενέργειας από το ουράνιο. Το 1943 πήρε το βραβείο Στάλιν.