Οι ρωσο-τουρκικές σχέσεις

 

Μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης η Ρωσία και η Τουρκία βρέθηκαν σε νέες γεωπολιτικές συνθήκες όπου:

α. για πρώτη φορά (εκτός της περιόδου 1918-1920) δεν έχουν κοινά ηπειρωτικά σύνορα,

β. για πρώτη φορά έπειτα από δεκαετίες δεν ανήκουν σε αντίπαλα πολιτικο-στρατιωτικά μπλοκ,

γ. η Ρωσία βρέθηκε σε αδυναμία, στρατιωτική και πολιτική, να διατηρήσει στην σφαίρα επιρροής της τις περιοχές του νοτίου Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας.

Το γεωπολιτικό κενό που προκάλεσε η ρωσική παρακμή ήλθε να το καλύψει η Τουρκία. Ιδιαιτέρως το πρώτο διάστημα, στηριζόμενη στις αρχές του παντουρκισμού, διεύρυνε την επιρροή της τόσο στον Καύκασο όσο και στην Κεντρική Ασία και προωθούσε το «τουρκικό μοντέλο» ανάπτυξης. Η πολιτική αυτή βρήκε υποστήριξη από την Δύση και πρωτίστως από τις Η.Π.Α. για δύο κυρίως λόγους:

α. την αποτροπή της επέκτασης του ισλαμικού φονταμενταλισμού.

β. τη δημιουργία αντίβαρου στην ρωσική επιρροή.

Στο πρώτο μισό του 1990 οι ρωσο-τουρκικές σχέσεις ήσαν ασταθείς που ενίοτε έφθαναν στην οξύτητα. Η Τουρκία έκανε χρήση κάθε μέσου για να επεκτείνει την επιρροή της σε όλον τον Καύκασο, την Κεντρική Ασία αλλά και τις υπόλοιπες περιοχές της Ρωσίας που ζει συμπαγής μουσουλμανικός πληθυσμός, όπως το Ταταρστάν. Η ρωσική πλευρά ως μέσο ανάσχεσης της τουρκικής διείσδυσης θα χρησιμοποιεί τις εθνοτικές συγκρούσεις, π.χ. στην Αμπχαζία και στο Ναγκόρνο Καραμπάχ.

Ο πόλεμος μεταξύ Αρμενίων και Αζέρων για τον έλεγχο του Καραμπάχ υπήρξε και το απόγειο της αντιπαράθεσης μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας. Η Άγκυρα βοήθησε τους Αζέρους και η Μόσχα τους Αρμένιους. Καθώς η Τουρκία το 1992-93 απειλούσε ότι θα επέμβει στρατιωτικά σε βοήθεια των Αζέρων, η Ρωσία απάντησε ότι θα προχωρούσε σε αντίποινα. Το 1994, ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων δηλώνει ότι η Ρωσία είναι το μοναδικό κράτος που από στρατιωτική άποψη αποτελεί απειλή για την Τουρκία. Τελικώς η νίκη των Αρμενίων στον πόλεμο του Καραμπάχ επέφερε μια σχετική ισορροπία, καθώς η Ρωσία διατήρησε κάποιες δυνάμεις της (και στρατιωτικές) στην περιοχή. 

Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990 η γεωπολιτική κατάσταση στο νότιο Καύκασο χαρακτηρίστηκε κυρίως από τον αυξανόμενο ανταγωνισμό για τις ενεργειακές πηγές της Κασπίας. Καθώς οι ΗΠΑ έκαναν πιο αισθητή την παρουσία τους η Τουρκία επεδίωξε να το εκμεταλλευτεί αποσπώντας κέρδη εις βάρος της Ρωσίας. Αποτέλεσμα αυτού ήταν και το «Σύμφωνο σταθερότητας του νοτίου Καυκάσου».

Απέναντι στην στρατιωτική παρουσία της Ρωσίας στην Αρμενία η Τουρκία προώθησε την συνεργασία της με την Γεωργία, δημιουργώντας έναν άξονα Μπακού-Τμπιλίσι- Άγκυρα, ενώ ενίσχυε μόνιμα τους Τσετσένους αυτονομιστές. Από την μεριά της η Μόσχα, τουλάχιστον έως και την σύλληψη Οτσαλάν, ως αντιστάθμισμα θα ενισχύει τους Κούρδους του PKK.

Το ίδιο διάστημα, όμως, η ραγδαία αύξηση των οικονομικών σχέσεων των δύο χωρών κατέστη σημαντικός παράγων που επέβαλε την σταθεροποίηση και των διπλωματικών τους σχέσεών. Η Τουρκία εξυπηρετούσε δεκάδες χιλιάδες Ρώσους μικροέμπορους, που βρέθηκαν σε οικτρή οικονομική θέση, ενώ οι τουρκικές επιχειρήσεις κατασκευών και ειδών διατροφής απέκτησαν σημαντικό μερίδιο στην αναδυόμενη ρωσική αγορά. Οι οικονομικές συναλλαγές θα συνεχισθούν με γοργούς ρυθμούς και τα επόμενα χρόνια. Το εμπορικό ισοζύγιο μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας το 2006 αυξήθηκε κατά 30%, φθάνοντας τα 20 δισεκατομμύρια δολάρια. Ταυτοχρόνως προωθήθηκε και το πρόγραμμα «γαλάζιο ρεύμα» για τον εφοδιασμό της Τουρκίας με ρωσικό φυσικό αέριο, με υποθαλάσσιο αγωγό.

Οι εξελίξεις αυτές συνετέλεσαν ώστε η στρατηγική της Τουρκίας, αν και διατηρούσε την αντιρωσική της κατεύθυνση, έχανε σταδιακά τον επιθετικό της χαρακτήρα. Καταλυτικό ρόλο στην τουρκική στροφή έπαιξε και το γεγονός της αποτυχίας της Τουρκίας να καταστεί ηγεμονική δύναμη στη Κεντρική Ασία, αντίθετα με την εντυπωσιακή επιστροφή της Ρωσίας στην ζωτική αυτή γεωπολιτική περιφέρεια.

Το διάστημα φθινοπώρου 2001-άνοιξης 2002 θα αποτελέσει σημείο καμπής για τις ρωσο-τουρκικές σχέσεις. Το Νοέμβριο του 2001 μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας υπεγράφη στη Νέα Υόρκη η «Συμφωνία για την συνεργασία στην Ευρασία», σύμφωνα με την οποία προβλέπεται η διενέργεια περιοδικών συμβουλευτικών συναντήσεων μεταξύ παραγόντων των δύο Υπουργείων Εξωτερικών για τον συντονισμό της περιφερειακής πολιτικής. Στην πραγματικότητα με την απόφασή τους αυτή τα δύο κράτη αντέδρασαν στην αύξηση της επιρροής των Η.Π.Α. στην περιοχή του Καυκάσου και της Μαύρης Θάλασσας, με όχημα την αντιτρομοκρατική εκστρατεία που εγκαινιαζόταν με αφορμή την 11^η Σεπτεμβρίου. Μάλιστα επιχειρήθηκε και η ιδεολογική θεμελίωση της πολιτικής τους προσέγγισής με βάση την θεωρία του Ρώσου καθηγητή Γεωπολιτικής Α. Ντούγκιν για τον «Ευρασιατισμό» και του, συμβούλου του Τ. Ερντογάν, Α. Νταβούντογλου με την αντίστοιχη δική του για το «στρατηγικό βάθος».

Όταν Αμερικανοί σύμβουλοι έφθασαν στην Γεωργία το 2002 εκτός από την Ρωσία και η Τουρκία εξέφρασε, ασφαλώς πιο συγκρατημένα, την δυσαρέσκειά της. Ο αμερικανικός παράγοντας, όμως, είχε αποφασίσει να προωθήσει την πολιτική διείσδυσης στον Καύκασο και χωρίς την άμεση βοήθεια της Τουρκίας. Αποτέλεσμα αυτού υπήρξε και η «επανάσταση των ρόδων» στην Γεωργία. Έκτοτε έχει γίνει φανερό ότι η προσέγγιση Τουρκίας-Ρωσίας, χωρίς να εξαλείψει τις μεταξύ τους διαφορές, όπως φάνηκε και από την επιμονή της Μόσχας στην κατασκευή του αγωγού Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη, στόχο έχει την ανάσχεση στο μέτρο του δυνατού της αμερικανικής παρουσίας στην περιοχή. Παράλληλα από την πλευρά της Άγκυρας αποτελεί και μέσο εκβιασμού για την αποτροπή δημιουργίας ανεξάρτητου Κουρδιστάν. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο τα δύο τελευταία χρόνια ανάμεσα στην Ρωσία και τη Τουρκία έχουν γίνει επτά συναντήσεις κορυφής και, όπως δήλωσε ο πρόεδρος του Συμβουλίου της Ομοσπονδίας (Άνω Δούμα) Σεργκέι Μιρόνοφ στα τέλη Μαρτίου στην Άγκυρα. οι σχέσεις μεταξύ τους έχουν πλέον «στρατηγικό» χαρακτήρα.

Εντούτοις πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι σήμερα είμαστε σε ένα νέο στάδιο, όχι μόνο για την περιφέρεια της Μαύρης Θάλασσας αλλά ακόμη και σε πλανητικό επίπεδο. Το καθοριστικό στοιχείο της διαμορφωμένης κατάστασης συνιστά η αυξανόμενη αντιπαράθεση μεταξύ Ρωσίας και Η.Π.Α. Η Ρωσία διεκδικεί εκ νέου την επιρροή της στο «εγγύς εξωτερικό» και η Ουάσιγκτον δεν είναι διατεθειμένη να υποχωρήσει από τα ζωτικά της συμφέροντά στην πετρελαιοφόρο περιοχή της Κασπίας και του Καυκάσου-όπως αποδεικνύουν τα γεγονότα στην Ουκρανία. Οι τεράστιες δυσκολίες που αντιμετωπίζει στον ευρασιατικό χώρο κάνουν πιο αναγκαία την τουρκική αρωγή αλλά και πιο απαιτητική στην διεκδίκησή της την Ουάσιγκτον. Στο νέο πλαίσιο που διαμορφώνεται η Τουρκία, παρά το αναμφισβήτητο γεγονός της σκληρής εξωτερικής πολιτικής της, βλέπει να περιορίζονται οι δυνατότητες της για ανεξάρτητες πολλαπλές επιλογές, τουλάχιστον χωρίς να καταβάλει κάποιο γενναίο αντίτιμο.