Η ρωσική ψυχή ανάμεσα στο χάος και την αυταρχικότητα

Του Αντώνη Παγκράτη από την Καθημερινή

Θεωρείται αυτονόητο ανθρώπινο χαρακτηριστικό και αντιμετωπίζεται ως τέτοιο,  ανεξαρτήτως της συνειδητότητας με την οποία καθείς το αντιλαμβάνεται.

Το νόημα της ζωής, ο λόγος της υπάρξεως, είναι η κινητήριος δύναμη, η ζωτικότητα με την οποία διάγουμε τον βίο μας. Οι μεταπτώσεις της, δε, αποτελούν το αντικείμενο αναλύσεως άπασης της ιατρικής κοινότητας. Άνευ γενικού ή ειδικού σκοπού δεν μπορεί κανείς να σηκωθεί το πρωί από το κρεβάτι του. Η κατάθλιψη και τα συνακόλουθα είναι το άμεσο σύμπτωμα της ελλείψεως του νοήματος. Φυσικά τα παραπάνω δεν αποτελούν αποκλειστικό γνώρισμα της σύγχρονης εποχής. Το θέμα αποτελεί το βασικό φιλοσοφικό πρόβλημα και έχουν δοθεί μέχρι τώρα άπειρες απαντήσεις για το δυσπρόσιτο αίνιγμα χωρίς, όμως, μία οριστική λύση. Η αυθεντικότητα της ανθρώπινης υπάρξεως, αυτό που ονομάζεται αλήθεια ή νόημα ή σκοπός της, εντοπίζεται με κάθε δυνατό τρόπο στη θεολογία, την επιστήμη, τη φιλοσοφία, στα έθιμα, σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Δηλαδή σε κάθε διαφορετική κουλτούρα και τον πολιτισμό που στηρίζει.

Ο Σωτήρης Δημόπουλος είναι πτυχιούχος της Σχολής Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου του Κιέβου και διδάκτωρ Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, με θέμα της διατριβής του το εθνικό ζήτημα στην ΕΣΣΔ κατά τον μεσοπόλεμο και οι Έλληνες της Μαριούπολης. Εργάζεται ως αναλυτής διεθνών σχέσεων και μεταφραστής. Το 2019 σε δική του επιμέλεια κυκλοφόρησε μια συλλογή ποιημάτων του πλέον διακεκριμένου ελληνιστή της Σοβιετικής Ένωσης Αντρέι Μπελέτσκι. Η συζήτηση μαζί του, όμως, ξεκίνησε με αφορμή το βιβλίο του “Διάλογος με την Ιστορία” το οποίο είναι μία σύνθεση μικρών κειμένων που πραγματεύονται το φλέγον ζήτημα με την ευαισθησία που του αρμόζει και κατά συνέπειαν τα ανοιχτά ερωτήματα που προκύπτουν. Στην παρακάτω συνέντευξη, όμως, περιοριστήκαμε στο  κείμενό του για τον Κονσταντίν Λεόντιεφ* “Από τον Ρομαντισμό στο μοναστήρι” και τον Ρώσο του 19ου αιώνα.

Ποιό είναι το παραδειγματικό στοιχείο στον βίο του Λεόντιεφ ή στο έργο του και πώς ερμηνεύεις τη φράση με την οποία αναφέρεσαι σε αυτόν: «Είχε μία γεμάτη ζωή». Εννοείς μια ζωή με λόγο υπάρξεως η οποία καταλήγει, προσωπικά και συλλογικά, σε ένα μηδενισμό του εγκοσμίου και μια ανάδειξη του θεϊκού;

Αυτό που διέκρινα διαβάζοντας τον Λεόντιεφ αλλά και τους υπολοίπους ρώσους διανοούμενους είναι ότι ταυτίζεται ο βίος τους με το έργο τους. Δεν είναι η εγκεφαλική επινόηση ενός αστού ή μικροαστού. Αυτό που γράφουν είναι αυτό που τους συμβαίνει, αυτό που αισθάνονται, το εσωτερικό τους βίωμα, ο πόνος τους. Ντύνουν με λέξεις και γράμματα την εσωτερική αγωνία τους, η οποία καταλήγει να είναι συλλογική. Είναι οι επίλεκτοι εκφραστές της ρωσικής κουλτούρας, κάτι που συμβαίνει σε κάθε εποχή και πολιτισμό.

Πού εντοπίζεται αυτή η αγωνία;

Είναι η ανάγκη αναζήτησης και διατύπωσης του νοήματος της ζωής. Ο Ρώσος έχει μια ευκαμψία ψυχής, σε αντίθεση με τον δυτικό άνθρωπο ο οποίος είναι περισσότερο εγκεφαλικός. Αυτή η αισθαντικότητά του, στους υψηλά ιστάμενους διανοούμενους διατυπώνεται με ιδέες, αλλά οπωσδήποτε το ρευστό ψυχικό στοιχείο είναι κυρίαρχο. Στο πασίγνωστο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι “έγκλημα και τιμωρία” ο ήρωας ονομάζεται, όχι τυχαία, Ρασκόλνικωφ. Ρασκόλ σημαίνει ρήξη, διάσπαση, αυτό που παλινδρομεί σε δύο μέρη. Ο Ρώσοι, όπως οι ίδιοι το αισθάνονται, κινούνται ανάμεσα στον διάβολο και τον Θεό. Δεν στρατολογούνται σε ιδέες χωρίς ταλαντεύσεις. Αυτό το βλέπουμε και στον Λεόντιεφ.

Εάν η ρευστότητα γίνει ιδεολογία, και κατ’επέκταση τρόπος οργανώσεως της ζωής; Κάποιος που ζει άνετα μέσα στους διχασμούς του πώς συνθέτει κοινωνία;

Η διαδικασία των εσωτερικών μετατοπίσεων του Ρασκόλνικωφ τον έφερε ενώπιον συγκεκριμένων νόμων, νόμων ηθικών.

Ανθρώπινων νόμων;

Οι υψηλοί νόμοι της ηθικής είναι θεικοί, έρχονται από ψηλά.

Η ηθική είναι μεταφυσική;

Ασφαλώς. Ο Μωυσής λαμβάνει τις δέκα εντολές, τους ηθικούς κοινωνικούς κανόνες από ψηλά. Οι χριστιανικοί κανόνες, είτε προέρχονται από τον Ιησού, τον Υιό του Θεού, είτε από τον Απόστολο Παύλο. Ερχονται επίσης από ψηλά. Ο ήρωας είναι αναγκασμένος να υποταχθεί στον θεϊκό νόμο. Στα έργα της ρωσικής λογοτεχνίας, τουλάχιστον όπως τα έχω προσεγγίσει, δεν υπάρχει ο τέλειος άνθρωπος, ούτε καν στον Ντοστογιέφσκι. Δημιουργεί τέλεια υποδείγματα ανθρώπων που συνεχώς βασανίζονται από αμφιβολίες. Στους “Αδελφούς Καραμαζώφ”, ο Αλιόσα, ο τρίτος αδελφός, ο μικρότερος και ο αγνότερος είναι τελικά ο πιό αδύναμος.

Στο μυθιστόρημα είναι ευκολότερο από την πραγματική ζωή να δομήσεις ιδανικά παραδείγματα ή χαρακτήρες. Δεν οικοδομείται ένα σπίτι με εργάτες αμφίθυμους. Δεν είναι αρκετός ο ηθικός νόμος για να δουλέψουν συντονισμένα.

Αυτό είναι αλήθεια. Όμως ο ψυχικός άνθρωπος επειδή κινείται αυθόρμητα μπορεί να κάνει άλματα. Δεν έχει το εμπόδιο της τετράγωνης λογικής στην προσπάθεια της υπερβάσεως. Παίρνει φωτιά ο ψυχισμός και σε ένα συλλογικό επίπεδο καταλαβαίνεις πού μπορεί να οδηγήσει. Οδήγησε στις επαναστάσεις.

Οι οποίες ήταν μια καταστροφή…

Να δούμε πόσο καταστροφικές ήταν. Θα ήταν λάθος να αποδίδαμε τις ρωσικές επαναστάσεις μόνο στην ψυχοσύνθεση του ρωσικού λαού. Υπήρξαν μία σειρά από παράγοντες που πρέπει να λάβουμε υπόψιν. Ωστόσο, στην ίδια την Σοβιετική Ένωση επικράτησε εντέλει η πλέον κυνική χρησιμοθηρία που μετέτρεπε τον άνθρωπο σε μέσο και όχι σε σκοπό. Ο Ντοστογιέφσκι λειτούργησε προφητικά και προσπάθησε να αποτρέψει τους συμπατριώτες του που πίστευαν στη χίμαιρα μιας παγκόσμιας δικαιοσύνης. Ο Ρώσος κομμουνιστής ήταν έντονα θρησκευόμενος, το αναφέρει ο Μπερντιάγιεφ στο βιβλίο του “Πηγές του ρωσικού κομμουνισμού”. Έβαλε στη θέση του θρησκευτικού «πιστεύω» το πολιτικό. Οι συνειδητοί κομμουνιστές ζούσαν όπως οι πρώτοι χριστιανοί. Δεν φοβόνταν τον θάνατο, και μάλιστα χωρίς τη μεταθανάτια ανταμοιβή. Ειδικότερα μιλώντας για την καταστροφική συνέπεια των επαναστάσεων πρέπει κανείς να αναρωτηθεί, τι θα γινόταν στην τσαρική Ρωσία χωρίς αυτές. Αποστασιούμενοι των γεγονότων, όλων αυτών των κακών που συνέβησαν στον κοινό άνθρωπο στο όνομα μιας ιδεολογίας, θα πρέπει να κάνουμε μία σύγκριση. Ανάμεσα στη μεσσιανική δικαιακή ζωή του πληθωρικού ρωσικού συναισθήματος και την επικράτηση αντιλήψεων απόλυτα υλιστικών όπως πρέσβευε η λογική Δύση, του εγκεφαλικού τρόπου ζωής, του εργαλειακού ρασιοναλισμού, τί είναι προτιμότερο. Όντως ο δυτικός άνθρωπος επιλύει τα καθημερινά προβλήματα. Όμως δεν μπορεί να νοηματοδοτήσει τις πράξεις του.

Μα, οι Ρώσοι αντιγράφουν τους δυτικούς.

Αντιγραφή δεν μπορείς να την πείς. Υπάρχει επιρροή.

Μα, τα πρότυπα του δυτικού πολιτισμού είναι κυρίαρχα.

Δεν μιλάμε για σήμερα. Μιλάμε για τον 19ο αιώνα. Μιλάμε για τα μεγάλα φιλοσοφικά ρεύματα και κυρίως τον γερμανικό ρομαντισμό, ο οποίος είναι μια αντίδραση στον ρασιοναλισμό που γέννησε η γαλλική επανάσταση. Η Ρωσία έπαιξε τον ρόλο του ισορροπιστή σε μια επικίνδυνη παρέκκλιση του δυτικού κόσμου.

Με τίμημα 100 εκατομμύρια νεκρούς…

Ναί, συνέβη αυτό, πράγματι. Ο σημερινός Ρώσος είναι μετέωρος. Στα 70 χρόνια του σοσιαλιστικού πειράματος το κράτος πίεσε στα όρια της εξαφάνισης την ατομική ελευθερία. Τώρα προσπαθεί να ξαναβρεί την προσωπικότητά του και μάλιστα σε συνθήκες που απέχουν από αυτές μιας πνευματικής αναγέννησης. Επίσης η χώρα υπόκειται τα αποτελέσματα ενός άγριου καπιταλισμού, διότι η ιδεολογία που, προς το τέλος του καθεστώτος, είχε γίνει προσχηματική αντικαταστάθηκε με το κυνήγι του κέρδους.

Ο Λεόντιεφ τί θα έλεγε;

Θα περνούσε πολύ μεγαλύτερη κρίση από αυτήν που πέρασε το 19ο αιώνα.

Στην κομμουνιστική περίοδο υπήρχαν ανθρωπολογικά πρότυπα υψηλού επιπέδου. Ο αντικαθεστωτικός διανοούμενος ήταν ένας ιερουργός της επιστήμης. Έχαιραν μιας εκτιμήσεως πού ήταν δύσκολο να τους αγγίξει και το ίδιο το καθεστώς.

Ως Έλληνες συνδεόμαστε με τη ρωσική νοοτροπία;

Ο Έλληνας έχει ανάγκη από ρομαντικά πρότυπα υπό την έννοια μιας αμφισβήτησης ενός καθολικού παγκοσμιοποιημένου προτύπου, γιατί έτσι μπορεί να συνδεθεί με τις δικές του ρίζες.

Έχουμε κοινά με τους Ρώσους;

Εάν υποθέσουμε ότι συναντιούνται ένας Ρώσος και ένας Έλληνας οι οποίοι δεν έχουν καμία γνώση του ιστορικού παρελθόντος τους, είμαι βέβαιος ότι θα κατορθώσουν να βρούν κοινό έδαφος. Σε αντίθεση με αντίστοιχη συνάντηση ενός δυτικού με έναν Ρώσο.

Στην παρέα πιθανώς να είναι έτσι. Τι γίνεται όμως όταν θέλεις να φτιάξεις κράτος, δηλαδή αστυνομία, στρατό, εφορία;

Οι Ρώσοι έχουν θεσμούς. Ο συναισθηματισμός τους ταλαντεύεται ανάμεσα στο χάος και την αυταρχικότητα. Έχουν ισχυρή αστυνομία και στρατό. Το δικό μας πρόβλημα είναι μάλλον μεγαλύτερο.

* Konstantin Nikolaevich Leontiev (1831-1891): Ρώσος γιατρός, διπλωμάτης. στοχαστής μιας θρησκευτικά συντηρητικής τάσης. φιλόσοφος, συγγραφέας, δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας, κοινωνιολόγος. Στο τέλος της ζωής του έδωσε μοναστικούς όρκους με το όνομα Κλήμης. Υπηρέτησε ως διπλωμάτης στα Χανιά, στα Ιωάννινα και στην Αδριανούπολη, ενώ επισκέφθηκε το Άγιο Όρος, στη διάρκεια μια σοβαρής υπαρξιακής κρίσης. Έγραψε νουβέλες και μυθιστορήματα με ελληνικά θέματα και υποστήριξε τις βυζαντινές ρίζες της Ρωσίας.

Ο Λεόντιεφ, που θεωρήθηκε ο Ρώσος Νίτσε, έβλεπε στον φιλελευθερισμό («φιλελεύθερο κοσμοπολιτισμό») και στον «μικροαστισμό» της καθημερινής ζωής και στη λατρεία της καθολικής ευημερίας τον κύριο κίνδυνο για τη Ρωσία και τις άλλες ορθόδοξες χώρες. Υποστήριξε τον «Βυζαντισμό» (εκκλησία, μοναρχισμός, ταξική ιεραρχία) και τη συμμαχία της Ρωσίας με τις χώρες της Ανατολής ως εγγύηση απέναντι στις επαναστατικές ανατροπές. Ο Λεόντιεφ αντιτάχθηκε στον πολιτικό ρεύμα του πανσλαβισμού, ενώ επέκρινε τους Τολστόι και ο Ντοστογιέφσκι για «ροζ χριστιανισμό».

Όπως  και ο Ντανιλέφσκι -και αργότερα ο Σπένγκλερ και ο Τόινμπι-  ανέπτυξε τη θεωρία των διακριτών πολιτισμικών και ιστορικών τύπων, οι οποίοι περνούν αναπόφευκτα ορισμένα στάδια της ανάπτυξής τους: νεότητα, ωριμότητα και γήρας. Προέβλεπε την νίκη του σοσιαλισμού στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, περιγράφοντάς τον ως την «φεουδαρχία του μέλλοντος».

Στη ελληνοβουλγαρική σύγκρουση, η οποία ήταν ένα από τα βασικά ζητήματα της ανατολικής πολιτικής για τη Ρωσία στη δεκαετία 1860-1870, πίστευε ότι το δίκαιο ήταν με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, ενώ οι Βούλγαροι είχαν απομακρυνθεί από την ενότητα της Εκκλησίας.

Πηγή: https://www.kathimerini.gr/culture/books/561468481/i-rosiki-psychi-anamesa-sto-chaos-kai-tin-aytarchikotita/