Το κείμενο είναι η διάλεξη που δόθηκε στην "Φιλοσοφική Εταιρεία Κύπρου", στις 21 Μαρτίου 2024, στο Θέατρο του ΡΙΚ (Λευκωσία)
Αγαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι
Κατ' αρχάς θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Πρόεδρο της Φιλοσοφικής Εταιρείας Κύπρου, τον κ. Κλείτο Ιωαννίδη, για τη τιμητική πρόσκλησή του να μιλήσω ενώπιον σας.
Το θέμα που θα θίξουμε σήμερα είναι αυτό της ρωσικής σκέψης κατά τον 19ο αιώνα.
Αφορμή της παρουσίασης υπήρξε η ολοκλήρωση από μέρους μου της μετάφρασης από τα ρωσικά ενός πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου, με τον τίτλο Δοκίμια της Ρωσικής Φιλοσοφίας, του Σεργκέι Λεβίτσκι, ενός εμιγκρέ που βρέθηκε στη Δύση μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Πρόκειται για μια παρουσίαση της ιστορίας της ρωσικής σκέψης, βασισμένη σε πρωτότυπες πηγές αλλά και σε βιβλία όπως η Ιστορία της Ρωσικής Φιλοσοφίας του Λόσσκι και του ομότιτλου βιβλίου του Ζενκόβσκι. Αποτελείται από δύο τόμους, από τους οποίος ο πρώτος ξεκινά προλογικά από τις απαρχές της ρωσικής πνευματικής δημιουργίας και επικεντρώνεται στον 19ο αιώνα, καταλήγοντας στον Βλαδίμηρο Σολοβιώφ, που εγκαινιάζει μια νέα εποχή της ρωσικής σκέψης. Στο δεύτερο τόμο παρουσιάζονται αναλυτικά η λεγόμενη θρησκευτικό-φιλοσοφική αναγέννηση, που λαμβάνει χώρα στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα με πλειάδα φιλοσόφων, όπως ο Μπερντιάεφ, ο Μπουλγκάκωφ, ο Σεστώφ, ο Φλορένσκι, ο Λόσσκι, αλλά και τα βασικά ρεύματα της σοβιετικής φιλοσοφίας μέχρι την χρουστσοφική περίοδο.
Σήμερα θα αναφερθούμε στον 19ο αιώνα, λέγοντας και κάποια στοιχεία για όσα προηγήθηκαν, καθώς για την κατανόηση των κοινωνικών φαινομένων και των ιδεολογικών ρευμάτων απαιτείται πάντα και το μακρύ ιστορικό υπόβαθρο που προηγείται.
Η ρωσική σκέψη του 19ου αιώνα είναι ένα θέμα όχι άγνωστο στον Έλληνα και εν γένει Ευρωπαίο άνθρωπο. Κι αυτό συμβαίνει διότι έχουμε μικρή ή μεγάλη γνώση της ρωσικής λογοτεχνίας. Έχουμε διαβάσει κάποια από τα εκπληκτικά δημιουργήματα των Γκόγκολ, Τολστόι, Ντοστογιέφσκι, Τσέχωφ, Τουργκιένεφ. Επιπλέον, στα αθηναϊκά θέατρα κάθε χρόνο ανεβαίνουν αρκετές παραστάσεις που βασίζονται στη ρωσική λογοτεχνία. Κάποιος θα πει ότι εδώ μιλούμε για φιλοσοφία και όχι για λογοτεχνία. Όμως, εδώ έγκειται και το μυστικό της λογοτεχνίας της εποχής εκείνης. Είναι ταυτόχρονα και φιλοσοφία, και οι σημαντικότεροι λογοτέχνες φιλοσοφούν δια της λογοτεχνικής οδού. Ο Καζαντζάκης είχε δει την αιτία αυτού του φαινομένου στη σκληρή λογοκρισία. Δηλαδή η απαγόρευση της ελεύθερης έκφρασης της φιλοσοφίας ή της κοινωνιολογίας, της πολιτικής έβρισκε διέξοδο στην λογοτεχνία. Προσωπικά δεν συμφωνώ απολύτως. Νομίζω ότι εδώ ήρθε να συναντηθεί η αχαλίνωτη φαντασία των Σλάβων με την αγωνία που προκαλούσε η αναζήτηση της ρωσικής ταυτότητας. Κι αυτό είναι το κεντρικό στοιχείο σε όλη τη διάρκεια αυτού του αιώνα. Ποια είναι η Ρωσία, ποια η ταυτότητά της, ποια η σχέση της με τη Δύση, πώς θα επιλύσει τις βαθιές της αντιθέσεις.
Ένα ακόμη στοιχείο, που πρέπει να έχουμε υπόψη μας για πολλούς από τους Ρώσους διανοούμενους της εποχής αυτής είναι ότι ο βίος και το έργο τους ταυτίζονται. Δεν είναι άλλοι στα γραπτά τους από τη ζωή τους. Στα βιβλία τους, στα άρθρα τους εκφράζουν τις άμεσες προσωπικές τους αγωνίες, και δέχονται τις συνέπειες των έργων τους. Γι’ αυτό και βλέπουμε να αλλάζουν στάση όταν περνούν από σοβαρές ηθικές, εσωτερικές κρίσεις. Οι Δεκεμβριστές εκτελούνται ή εξορίζονται. Το ίδιο και πολλοί επαναστάτες επίγονοί τους. Ο Τσααντάγιεφ χαρακτηρίζεται τρελός. Ο Γκόγκολ καίει τα γραπτά του, και βυθίζεται σε θρησκευτική έκσταση. Ο Ντοστογιέφσκι βιώνει εσωτερική κρίση στα κάτεργα που είχε εξοριστεί και αναπροσανατολίζει τη σκέψη του. Ο Τολστόι θα περάσει δύο κρίσεις, και από τον Πόλεμο και Ειρήνη φθάνει στα ηθικολογικά κείμενα στο τέλος της ζωής του και τη μοιραία φυγή του προς το άγνωστο στα 82 του χρόνια, που θα του στοιχίσει τη ζωή. Ο Σολοβιώφ βλέπει οράματα στην έρημο της Αιγύπτου και οδηγείται σε μυστικιστική στροφή.
Η ρωσική σκέψη πριν τον 19ο αιώνα
Ρωσική σκέψη, με την έννοια της φιλοσοφίας, ουσιαστικά δεν διαθέτουμε πριν από τα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα. Αυτή περιορίστηκε στα λαϊκά παραμύθια, στους βίους των αγίων αλλά και στην υπέροχη εικονογραφία. Όλοι γνωρίζουμε τη σχολή του Νόβγκοροντ και τον Αντρέϊ Ρουμπλιώφ. Ο πρίγκηψ Τρουμπετσκόι είχε χαρακτηρίσει τη ρωσική αγιογραφία ως φιλοσοφία με χρώματα. Δυστυχώς, στο γύρισμα των αιώνων αυτή αντικαταστάθηκε από μια μπαρόκ τεχνοτροπία, προερχόμενη από τα δυτικά.
Οι ιστορικοί της ρωσικής φιλοσοφίας κάνουν λόγο για μια παρατεταμένη σιωπή, μια έλλειψη εκδήλωσης της σκέψης σε ανώτερο επίπεδο. Τι ήταν αυτό άραγε που την προκάλεσε; Ο Τσααντάγιεφ πρώτος είπε ότι η αιτία ήταν πως η πίστη στους Ρώσους προήλθε από το Βυζάντιο. Έτσι χάθηκε η σχέση με την αρχαιότητα και με τη φιλοσοφία. Όμως η αρχαιότητα ήταν πάντα ζώσα στο Βυζάντιο. Ωστόσο, οι νεοφώτιστοι δεν μπορούσαν να την κατανοήσουν. Όπως και τα δύσκολα έργα των Πατέρων. Γιατί απλούστατα εντάσσονται στον χριστιανικό κόσμο μέσω της σλαβικής γλώσσας.
Τα ιστορικά γεγονότα θα περιθωριοποιήσουν ακόμη περισσότερο το ρωσικό κόσμο. Η εισβολή των Μογγόλων, ο ταταρικός ζυγός, η μεταφορά του κέντρου των ανατολικών Σλάβων στο δουκάτο της Μόσχας, η κατάληψη της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Οθωμανούς, αλλά και η προηγηθείσα ενωτική σύνοδος Φλωρεντίας-Φερράρας, θα δημιουργήσουν αισθήματα ηρωικής απομόνωσης στην νέα Ρωσία. Τότε εμφανίζεται και η ιδέα για την Τρίτη Ρώμη, σε ένα περιβάλλον μεσσιανικό. Ο Ιβάν ο τρομερός θα φθάσει να πει: η πίστη μας δεν είναι ελληνική, είναι ρωσική, χριστιανική.
Η Εκκλησία θα έχει ρόλο κυρίαρχο στην κοινωνική ζωή αλλά και στην ανάπτυξη του κράτους. Ασκητές καταφεύγουν σε απόμερες περιοχές. Εκεί, σύντομα, καταφθάνουν και άλλοι μοναχοί. Δημιουργούνται μονές. Γύρω από τις μονές εμφανίζονται χωριά. Οι μονές μετατρέπονται σε κέντρα πνευματικά, διοικητικά αλλά και εμπορικά. Έτσι επεκτείνεται η Ρωσία. Αυτή η επέκταση όμως δημιουργεί αντιθέσεις και στο εσωτερικό της Εκκλησίας. Δύο μεγάλα ρεύματα θα συγκρουστούν για ένα διάστημα. Βλέποντας την εκκοσμίκευση της εκκλησίας και των μονών, οι λεγόμενοι Γέροντες πέρα από τον Βόλγα, με επικεφαλής τον Νείλο Σόρσκι, επηρεασμένοι από τον ησυχασμό του Γρηγορίου Παλαμά, κηρύττουν την ακτημοσύνη, και τη διακοπή των στενών σχέσεων με το κράτος. Απέναντί τους οι Ιωσηφίτες, που θέλουν Μονές οργανωμένες, άξονες του κράτους. Νικούν οι δεύτεροι. Αλλά και οι πρώτοι αφήνουν τις καταβολές τους. Από αυτό το υπόγειο ρεύμα, τον 18ο αιώνα, θα αναδειχθούν δύο μεγάλες μορφές: ο Παΐσιος Βελιτσκόφσκι και ο Τύχων Ζαντόνσκι, που θα επηρεάσουν το ρεύμα του σλαβοφιλισμού κατά τον επόμενο αιώνα. Τον Τύχωνα θα τον αποθανατίσει ο Ντοστογιέφσκι σε δύο έργα του ως Τύχων στους Δαιμονισμένους και ως στάρετς Ζωσιμά στους Αδελφούς Καραμάζωφ.
Η Ρωσία πριν από τον Μ.Πέτρο θα βιώσει έναν ακόμη ισχυρότερο διχασμό. Αυτόν μεταξύ των οπαδών του πατριάρχη Νίκωνα και των λεγόμενων παλαιόπιστων, με επικεφαλής τον πρωθιερέα Αββακούμ. Αιτία, η απόφαση για τη διόρθωση κειμένων σύμφωνα με το ελληνικό πρωτότυπο. Αλλά και η τέλεση του σταυρού με τα τρία δάκτυλα, αντί για δύο. Οι παλαιόπιστοι υποστηρίζουν ότι οι αλλαγές εκπορεύονται από τον Αντίχριστο. Αντιδρούν βίαια, οδηγούνται σε χιλιάδες αυτοπυρπολήσεις. Οι διαφωνούντες θα αποτελέσουν μεγάλο τμήμα της ρωσικής κοινωνίας μέχρι και τις αρχές του 20ού, όπως και οι οπαδοί άλλων αιρέσεων.
Το κομβικό ιστορικό γεγονός που θα επηρεάσει τη Ρωσία για τους αιώνες που θα ακολουθήσουν είναι ο εκδυτικισμός που επιβάλλει ο Μ. Πέτρος. Με τη βία θα επιδιώξει να μεταμορφώσει τα ανώτερα στρώματα σε Ευρωπαίους. Από τη συμπεριφορά, τη γλώσσα μέχρι και στο ντύσιμο και την επιβολή ξυρίσματος της γενειάδας. Ταυτόχρονα, ο τσάρος συρρικνώνει τον ρόλο της εκκλησίας. Καταργεί το πατριαρχείο. Ορίζει μόνον μια επιτροπή, που θα ονομαστεί ιερά σύνοδος, και όπου ο κύριος παράγων εκεί θα είναι ένας εισαγγελέας. Ως εκ τούτου, τα ανώτερα στρώματα αποκόπτονται από το εκκλησιαστικό βίωμα, σε αντίθεση με το λαϊκό σώμα, που μένει στενά συνδεδεμένο με τις θρησκευτικές μου αντιλήψεις, όπως και δεισιδαιμονίες και προλήψεις.
Επίσης, από τον Μ. Πέτρο ενισχύεται και η δουλοπαροικία. Οι δουλοπάροικοι καθίστανται πλέον ιδιοκτησία του γαιοκτήμονα. Τους πουλά όπως θέλει, αποσπώντας τους ακόμη και από την οικογένειά τους. Ο σκοπός είναι η αύξηση των εσόδων του κράτους από τους φόρους και την παραγωγικότητα. Η αιτία είναι η συντήρηση ενός τεράστιου στρατού, που έφθασε τους 200 χιλ. στρατιώτες στα χρόνια του Πέτρου και 800 χιλ. τον 19ο αιώνα. Το ποσοστό των δουλοπάροικων έφθασε στο 55% της ρωσικής κοινωνίας! Αυτό το κοινωνικό χάσμα που οδήγησε σε έκρηξη των αντιθέσεων, εύλογα επηρέασε τα πολιτικά και ιδεολογικά κινήματα της Ρωσίας μέχρι και τις αρχές του 20ού.
Ταυτόχρονα, η αυτοκρατορία γνωρίζει μια δημογραφική έκρηξη. Από 13 εκ. την εποχή του Μ. Πέτρου θα φθάσει τα 40 στις αρχές του 19ου αιώνα και τα 70 στα τέλη του. Εκτός από την αύξηση των γεννήσεων, η αύξηση οφείλεται και στην εδαφική επέκταση, που συνεπαγόταν την ενσωμάτωση στον πληθυσμό νέων λαών, με διαφορετικό πολιτισμό και θρησκεία. Ένας ακόμη πεδίο σοβαρών αντιθέσεων, που αδυνατούσε να διαχειριστεί η τσαρική εξουσία.
Ο εκδυτικισμός του Μ. Πέτρου, φέρνει τους πρώτους σημαντικούς διανοούμενους, που ήταν κυρίως πρακτικοί επιστήμονες. Ξεχωρίζει ο Μιχαήλ Λομονόσωφ, ένα πανεπιστήμιο από μόνος του όπως είπε ο Πούσκιν, ο οποίος είχε επηρεαστεί από τον Ντεκάρτ και τον Λάιμπνιτς. Ο Λομονόσωφ ήταν ντεϊστής και υποστήριζε ότι η μελέτη της φύσης και του ευαγγελίου ήταν οι δύο τρόποι αναγνώρισης του θείου.
Στη συνέχεια, οι ιδέες του γαλλικού διαφωτισμού θα εισέλθουν με ορμή στη Ρωσία και ιδιαίτερα στο παλάτι μέσω της ίδιας της τσαρίνας της Μ. Αικατερίνης, η οποία αλληλογραφούσε, μεταξύ άλλων, με τον Βολταίρο και τον Ντιντερό. Η γαλλική επανάσταση έβαλε, όμως, ένα φρένο σε αυτήν την λατρεία του διαφωτισμού. Ωστόσο, η γαλλική επιρροή παρέμεινε ως ισχυρός μιμητισμός σε βαθμό που τα μέλη της ρωσικής αριστοκρατίας μιλούσαν μεταξύ τους στα γαλλικά, διευρύνοντας περισσότερο το χάσμα με τον λαό.
Την ίδια εποχή ανθίζουν οι μασονικές στοές. Οι ιδέες των μασόνων επιδιώκουν να ισορροπήσουν τον ρασιοναλισμό, που επιβάλλει η γαλλική επανάσταση, με τον χριστιανισμό, από τον οποίο επιδιώκουν να αφαιρέσουν κάποιες προκαταλήψεις. Ένα από τα αιτήματα των μασόνων είναι η καλύτερη μεταχείριση των δουλοπάροικων. Εξέχουσα μορφή ανάμεσά τους ήταν ο Νικολάι Νοβικώφ, ιδρυτής των πρώτων περιοδικών στη Ρωσία, ο οποίος, μετά τη γαλλική επανάσταση, φυλακίστηκε για τις ιδέες του.
Σημαντικότερος διανοούμενος αυτής της περιόδου υπήρξε αναμφισβήτητα ο Αλεξάντερ Ραντίστσεφ. Με σημαντικές σπουδές στη Δύση, έγραψε ένα βιβλίο με τον τίτλο Ταξίδι από την Πετρούπολη στην Μόσχα, στο οποίο αποτύπωσε τις οδυνηρές εντυπώσεις από την μίζερη ζωή των δουλοπάροικων. Η τύχη του ήταν η φυλάκιση, η εξορία και μετά την επιστροφή του, με διαταγή του τσάρου Παύλου, η αυτοκτονία. Ο Ραντίστσεφ διέθετε, όμως, κι ένα ισχυρό φιλοσοφικό υπόβαθρο. Έγραψε ένα σπουδαίο βιβλίο Για την θνητότητα του ανθρώπου και την αθανασία του, στο οποίο αντικρούει τα επιχειρήματα των υλιστών εναντίον της αθανασίας της ψυχής.
Σπουδαία προσωπικότητα ήταν επίσης ο Ουκρανός Χριχόρι Σκοβοροντά, ο οποίος, βιώνοντας μια εσωτερική κρίση, έγινε δια βίου περιπλανώμενος. Η σκέψη του βασίζεται στον δυισμό ορατού και αοράτου κόσμου. Υποστήριζε ότι κάθε επίγειο είναι σκιά και ίχνος του θείου κόσμου. Έγραψε ότι πηγή του κακού είναι το θέλω. «Η θέληση, η ακόρεστη κόλαση, όλα σε εσένα δηλητήριο. Για όλους εσύ δηλητήριο». Ζήτησε την απελευθέρωση από αυτόν τον κόσμο. Στον τάφο του γράφτηκε «ο κόσμος τον έπιασε αλλά δεν τον κράτησε».
Απαρχές του 19ού αιώνα
Ο 19ος αιώνας θα εισέλθει με αισιοδοξία για τη Ρωσία. Ο τσάρος Αλέξανδρος Α΄ είχε ανατραφεί με φιλελεύθερες αξίες και διέθετε μεγάλη μόρφωση. Όμως δεν μπόρεσε να εφαρμόσει τις μεταρρυθμίσεις που αρχικώς ίσως υπολόγιζε. Αντιθέτως, στο τέλος της ηγεμονίας του περιέπεσε σε μυστικιστική έξαρση, που επέτρεψε στην ακραία αντίδραση να αναλάβει τα ηνία, ενώ ο ίδιος συνέχισε να οραματίζεται έναν οικουμενικό χριστιανικό κόσμο.
Κομβικό ιστορικό γεγονός της περιόδου είναι οι ναπολεόντειοι πόλεμοι. Η νίκη στο πατριωτικό πόλεμο του 1812, όταν εισέβαλε η στρατιά του Ναπολέοντα στη ρωσική γη, και η προέλαση των Ρώσων μέχρι το Παρίσι, δημιούργησαν εθνική αυτοπεποίθηση. Ταυτόχρονα, όμως, έφεραν σε άμεση επαφή τους Ρώσους ευγενείς με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Στους κόλπους τους θα ανθίσουν οι προοδευτικές ιδέες αλλά και ένας ισχυρός μεσσιανισμός. Η αίσθηση της μεγάλης αποστολής προς χάριν ολόκληρης της ανθρωπότητας.
Σύντομα αυτές οι ιδέες αποκρυσταλλώνονται σε δύο μεγάλες παράνομες οργανώσεις. Στις εταιρείες του Βορρά και του Νότου. Η Εταιρεία του Βορρά, που ήταν μετριοπαθέστερη, πρόσβλεπε σε μια ομοσπονδιακή δημοκρατική Ρωσία, στα πρότυπα των ΗΠΑ. Η νότια, πιο σκληροπυρηνική, δεν απέκλειε και τη δολοφονία του τσάρου. Η εξέγερση της Βόρειας Εταιρείας τον Δεκέμβριο του 1825 αποτυγχάνει και αναλαμβάνει ο Νικόλαος Α΄ να επιβάλει μια καταθλιπτική λογοκρισία.
Ο σπόρος όμως έχει πέσει. Οι νέοι αναζητούν διέξοδο. Τώρα πλέον δεν είναι ο γαλλικός διαφωτισμός αυτός που θα επηρεάζει τις σκέψεις. Αλλά η γερμανική φιλοσοφία. Αρχικώς ο Καντ και ο Φίχτε και στη συνέχεια ο Σέλλινγκ και ο Χέγκελ.
Ήδη το 1823 ιδρύεται ένας φιλοσοφικός όμιλος, οι Λιουμπομούντροι, οι εραστές της σοφίας, που απαρτίζεται από νέα παιδιά 17-20 χρονών. Διαβάζουν, γράφουν, αγωνιούν και οραματίζονται. Επιθυμία τους να συμφιλιώσουν τον λόγο με το ένστικτο. Είναι ίσως οι πρώτοι στη Ρωσία που βλέπουν την επερχόμενη παρακμή της Ευρώπης λόγω της επικράτησης του στεγνού ρασιοναλισμού, ενός πολιτισμού χωρίς καρδιά. Στις Ρωσικές Νύχτες ο πρίγκηπας Οντόγιεφσκι γράφει «Η Δύση πεθαίνει, δεν πρέπει εμείς οι Ρώσοι να σώσουμε μόνον το σώμα, αλλά και τη ψυχή της Ευρώπης».
Την ίδια περίοδο ξεδιπλώνεται η λεγόμενη χρυσή εποχή της λογοτεχνίας, με πατριάρχη τον Αλέξανδρο Πούσκιν, που ενώνει το λαϊκό με το λόγιο, επιδιώκοντας να κλείσει το μεγάλο χάσμα.
Το 1836, δημοσιεύεται στο περιοδικό Τηλεσκόπιο η 1η φιλοσοφική επιστολή του Πιότρ Τσααντάγιεφ, που ακούγεται ως πυροβολισμός εν τω μέσω της νυχτός.
«Η Ρωσία είναι μια παρεξήγηση και ένα ελάττωμα στο σχέδιο του κόσμου».
«Κλειστήκαμε στη θρησκευτική μας απομόνωση. Δεν ανακατευτήκαμε στη μεγάλη θρησκευτική εργασία εκεί που διαμορφώθηκαν οι κοινωνικές ιδέες του χριστιανισμού».
«Ζούμε παροντικά χωρίς παρελθόν και μέλλον»
«Το ρωσικό αίμα είναι εχθρικό προς την πρόοδο»
«Η Ρωσία είναι καταραμένη από την μοίρα της».
Ο Τσααντάγιεφ πίστευε στη Θεία Πρόνοια, στο σχέδιο του Θεού. Και έβλεπε ότι η Ρωσία δεν επιτελούσε κανένα θετικό ρόλο σε αυτό το σχέδιο, σε αντίθεση με τη Δύση. Η ρωσική πολιτική τάξη και η διανόηση πάγωσαν. Ο Τσααντάγιεφ χαρακτηρίστηκε τρελός. Οι υπόλοιπες επιστολές του δεν θα δημοσιευθούν. Το περιοδικό θα κλείσει.
Οι θέσεις του όμως θα συμβάλουν την εκδήλωση των δύο μεγάλων ρευμάτων του 19ού αιώνα.
Το σλαβοφιλικό και το δυτικιστικό ή δυτικόφιλο.
Όπως κατανοούμε και από τους όρους, πρόκειται για κινήματα που έχουν διαφορετικό προσανατολισμό και διαφορετικές αφετηρίες. Το σλαβοφιλικό αρδεύει τις ιδέες του από τις εσωτερικές πηγές. Κυρίως τη ρωσική παράδοση, την προερχόμενη πριν από την εποχή του Μ. Πέτρου και σε κάποιες περιπτώσεις και από το Βυζάντιο. Οι οπαδοί αυτού του ρεύματος έβλεπαν στη Δύση -που είχαν επικρατήσει οι αρχές του ρασιοναλισμού, της στενής λογικής, του ατομικισμού, του ωφελιμισμού, της αθεΐας και σύντομα του σοσιαλισμού, που επαγγέλλονταν μια καταθλιπτική ισότητα προς τα κάτω- την απουσία νοήματος της ζωής, τη στέρηση της εσωτερικής ελευθερίας, το θάνατο της Ευρώπης. Αντέτασσαν σε αυτά τα φαινόμενα τις αξίες της αδελφοσύνης, της αλληλεγγύης, της ταπεινότητας, της πίστης. Έβλεπαν τη σωτηρία προερχόμενη από την Ανατολή. Κάποιοι στίχοι της εποχής ανέφεραν χαρακτηριστικά «με ένα θανατηφόρο πέπλο η Δύση θα καλυφθεί -βαθύ σκοτάδι εκεί άκουσε τη φωνή του πεπρωμένου σήκω με μια νέα λάμψη, ξύπνα κοιμωμένη Ανατολή». Αλλά την ίδια ώρα, σε μια λογική τα του καίσαρος των καίσαρι, ήσαν φιλομοναρχικοί, και αντιδημοκρατικοί. Αν και έβλεπαν στην κοινότητα των χωρικών, το Μιρ, την πραγματική δημοκρατία.
Οι δυτικιστές, αντιθέτως, πίστευαν ότι στη Δύση εμπεδωνόταν η ελευθερία, η δημοκρατία, η ισότητα. Και όταν ανακάλυπταν ότι αυτό δεν ήταν ακόμη μια πραγματικότητα, ενστερνίζονταν τις ανατρεπτικές ιδέες που έρχονταν από τη Ευρώπη, αρχικώς του ουτοπικού σοσιαλισμού, αργότερα του μαρξισμού. Ακόμη ανέπτυσσαν δικές τους ανατρεπτικές ιδεολογίες, όπως ο αναρχισμός του Μπακούνιν, ή το κίνημα των ναρόντνικων, που στράφηκε προς την απελευθέρωση των χωρικών, σε μια πρωτοφανή πορεία της διανόησης προς το λαό.
Κάποιοι από τους δυτικιστές θα φθάσουν στην πλήρη απόρριψη της Ρωσίας, όπως ο Αλμάζωφ, που θα γράψει «πόσο γλυκά την πατρίδα την μισώ, πόσο άπληστα προσμένω τον όλεθρό της». Ή ο Κοζαλόφσκι που θα επηρεάσει τον μαρκήσιο ντε Κουστέν, που έγραψε το βιβλίο Η Ρωσία το 1839 το οποίο θεωρείται η απαρχή της ρωσοφοβίας.
Πρώιμοι Σλαβόφιλοι
Κορυφαίοι πρώιμοι σλαβόφιλοι ήταν ο Αλεξέι Χομιακώφ και ο Ιβάν Κιρέεφσκι. Και οι δυο τους εξαιρετικά μορφωμένοι, γνώριζαν επαρκώς τη Δύση αλλά στράφηκαν στην Ανατολή. Ο Χομιακώφ οραματιζόταν την εκκλησιαστικότητα (Σομπόρνοστ) της κοινωνίας. Η Εκκλησία ήταν το μυστικό σώμα του Χριστού, ένας θεανθρώπινος οργανισμός. Και γι’ αυτό η ολοκληρωμένη αλήθεια μπορεί να αποκτηθεί μόνον εντός της Εκκλησίας. Γιατί εκτός αυτής κατακερματίζεται. Η Εκκλησία γνωρίζει την αδελφοσύνη αλλά όχι την υπηκοότητα. Η Ορθοδοξία είναι η σύνθεση ενότητας και ελευθερίας.
Ο Χομιακώφ προωθεί πρώτος την λατρεία της κοινότητας -του Μιρ- την αυτοοργάνωση των χωρικών, όπου το θρησκευτικό και πολιτικό στοιχείο είναι αλληλένδετα. Αυτή η λατρεία του Μιρ πέρασε αργότερα στο αριστερό κίνημα των ναρόντνικων.
Ο Χομιακώφ θέλει τον τσάρο, αλλά ως πρώτο υπηρέτη του λαού. Ταυτόχρονα, θεωρεί ότι η Εκκλησία δεν είναι εξουσία, όπως δεν είναι εξουσία ο Θεός ή ο Χριστός. Η εξουσία είναι εξωτερική. Η Εκκλησία είναι αλήθεια.
Για τη Δύση έλεγε αφενός ότι ήταν η γη των θαυμάτων, αλλά μολύνθηκε από τον ρασιοναλισμό και τον ατομικισμό.
Ο άλλος σημαντικός σλαβόφιλος ήταν ο Κιρέεφσκι. Η σύζυγός του ήταν πνευματική θυγατέρα του Σεραφείμ του Σαρώφ, και είχε επαφές με τους Γέροντες της Οπτίνα. Κάποτε ο σύζυγός της τής διάβαζε Σέλλινγκ και όταν αυτή δεν εξεδήλωσε τον ενθουσιασμό της την ρώτησε και αυτή του είπε ότι όλα αυτά της ήταν γνωστά από τους Άγιους Πατέρες της Εκκλησίας. Ο Κιρέεφσκι έγραφε ότι η χριστιανική σοφία είναι διαποτισμένη από το πνεύμα της ταπεινότητας, σε αντίθεση με τη δυτική υπερήφανη πίστη στην ανθρώπινη λογική. Αντέτασσε στον ατομικισμό της την αδελφοσύνη. Και αυτός οραματιζόταν την εκκλησιαστικοποίηση της κοινωνίας, για να γίνει κατορθωτή η ακεραιότητα του ανθρώπινου πνεύματος, να γιατρευτεί ο διχασμός μεταξύ της διψασμένης για πίστη ψυχής και του ψυχρού μυαλού.
Πρώιμοι Δυτικιστές
Περνάμε τώρα στους πρώιμους δυτικιστές. Οι ιδέες και τα κίνητρά τους χαρακτηρίζονται από την τάση προς τον ουμανισμό, την υπεράσπιση της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της αξιοπρέπειας της προσωπικότητας. Οι επιρροές τους, εκτός από τον ιδεαλισμό των Σελλινγκ και Χέγκελ, είναι ακόμη ο Μοντεσκιέ, ο Άνταμ Σμιθ και ο ποιητής Σίλλερ.
Αντιθέτως η ύστερη δυτικοφιλία χαρακτηρίζεται από μαχητική εκκοσμίκευση, αντιχριστιανισμό, διεθνισμό, υλισμό.
Ο πρώτος σημαντικός δυτικιστής μετά τον Τσααντάγιεφ, ήταν ο κριτικός λογοτεχνίας Βησαριόν Μπελίνσκι, αρχικώς επηρεασμένος από τον ουτοπικό σοσιαλισμό και τον Χέγκελ. Στη συνέχεια όμως, έχοντας μια περσοναλιστική προσέγγιση, έρχεται σε ρήξη με τη σκέψη του Χέγκελ για το σχέδιο της ιστορίας - δεν βλέπει το γενικό στο προσωπικό. Πάνω από όλα γι’ αυτόν έχει αξία ο άνθρωπος. «Η μοίρα του υποκειμένου, της προσωπικότητας είναι σημαντικότερη από ολόκληρο τον κόσμο». Ο Μπελίνσκι θα απαιτήσει, όπως ο Ιώβ, λογαριασμό από τον Θεό. Ο ιδεαλισμός και ο χριστιανισμός, λέει, κηρύττουν την υποταγή στην μοίρα, λησμονώντας τα δεινά των ταπεινωμένων και καταφρονημένων. Έτσι κινήθηκε προς τον υλισμό και τον σοσιαλισμό. Επηρεάστηκε από τον Φόιερμπαχ, που υποστήριζε ότι η αγάπη προς τον Θεό δεν μπορεί να συνυπάρξει με την αγάπη προς το πλησίον.
Ο άλλος εκπρόσωπος ήταν ο Αλεξάντερ Γκέρτσεν κι αυτός οπαδός του ουτοπικού σοσιαλισμού. Από νεαρός βρέθηκε στον κύκλο του όρκου του Αννίβα, που οραματίζονταν έναν κόσμο με ισότητα, ελευθερία, ουμανισμό. Το 1840 κατέφυγε στη Δύση ως πρόσφυγας όπου θα εκδώσει το περιοδικό Κολοκόλ -καμπάνα (εννοείται αφύπνισης). Ο Γκέρτσεν θα γνωρίσει από κοντά τις αντιφάσεις της Δύσης και θα ζει ένα διαρκές ψυχικό διχασμό όπως θα γράψει ο Μπουλγκάκωφ το 1905.
Ήταν κήρυκας του περσοναλιστικού σοσιαλισμού - έβλεπε την επανάσταση και τον σοσιαλισμό ως μέσον χειραφέτησης και ως αυτοσκοπό. Έγραψε ότι «ίσως έρθει η μέρα που ο σοσιαλισμός θα αποδειχθεί η χειρότερη μορφή τυραννίας χωρίς τύραννο, τότε μια νέα δίψα για ελευθερία θα ξυπνήσει στις ψυχές μιας νέας γενιάς άγνωστης σε εμάς και θα εξεγερθεί ενάντια στον σοσιαλισμό στο όνομα της ελευθερίας».
Αναρχισμός - Μηδενισμός
Την δεκαετία του 1860 η κατάσταση αλλάζει. Το 1861 καταργείται η δουλοπαροικία αλλά οι μεγάλες κοινωνικές αντιθέσεις παραμένουν.
Η νέα γενιά των δυτικιστών στρέφονται σε πιο ακραίες μορφές. Είναι αρνητές, μηδενιστές. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο Μπακούνιν, που είναι βεβαίως παλαιότερος αλλά η σκέψη του θα εξελιχθεί αυτή την περιόδο. Μια πληθωρική προσωπικότητα. Ένας καλλιεργημένος Ρώσος άρχοντας που πεθαίνει σε ένα ελβετικό νοσοκομείο για εργάτες. Αρχικώς ο σκοπός του είναι θρησκευτικός. Να ανακαλύψει τον θεό που ζει μέσα στην ανθρωπότητα. Σύντομα όμως θα περάσει στο ο θεός είναι η ανθρωπότητα ενσωματωμένος στην ύλη.
Από το σχήμα του Χέγκελ θέση - αντίθεση- σύνθεση θα κρατήσει την αντίθεση. Υποστηρίζει ότι η χαρά της καταστροφής είναι χαρά δημιουργική. Θα ξιφουλκήσει υπέρ της κατάργησης του κράτους, θα εισάγει τον όρο αναρχία. Θα αγωνιστεί υπέρ των Σλάβων και κατά της γερμανικής κυριαρχίας, γιατί οι Γερμανοί εκπροσωπούν την κρατική πειθαρχία, ενώ οι Σλάβοι το ελεύθερο πνεύμα. Θα αναδειχθεί σε στρατηγό των οδοφραγμάτων. Φυλακίζεται 8 χρόνια στο Πετροπάβλοφσκ, εξορίζεται στη Σιβηρία, απ’ όπου δραπετεύει στην Ιαπωνία, στην Αμερική μετά στην Αγγλία. Συμμετέχει στην επανάσταση στην Πολωνία.
Τότε θα δηλώνει ολότελα άθεος. Υποστηρίζει ότι αν ο Θεός υπάρχει τότε ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος, αλλά σκλάβος, αλλά αν ο άνθρωπος πρέπει να είναι ελεύθερος, τότε δεν πρέπει να υπάρχει θεός. Ο Μαρξ θα τον συκοφαντήσει για τσαρικό πράκτορα, και ο Μπακούνιν θα γράψει ότι ο αυταρχικός κομουνισμός είναι χειρότερη μορφή τυραννίας από τον τσαρισμό.
Την ίδια εποχή αναπτύσσεται το κίνημα του «φωτισμού», το απόγειο του υλισμού και του ωφελιμισμού.
Βασικοί εκπρόσωποι ο Νικολάι Τσερνισσέφσκι και ο Ντμίτρι Πίσαρεφ.
Ο Τσερνισέφσκι, παιδί ιερέα, θα γράψει νεαρός στη διατριβή του για την αξία της τέχνης ότι «το πραγματικό μήλο είναι σημαντικότερο από το ζωγραφισμένο, γιατί μπορεί να φαγωθεί». Αργότερα, στο βιβλίο του Ανθρωπολογική Αρχή στη φιλοσοφία», υποστηρίζει ότι η ηθική είναι μόνον μια χημική διαδικασία. Δεν υπάρχει καμία ηθική. Δεν υπάρχει καλό ή κακό. Υπάρχει μόνον ωφέλιμο. Και όλα είναι επίπεδα. Δεν υπάρχουν σύνθετες καταστάσεις. Όλα εξηγούνται απλά. Δεν υπάρχει διαφορά ψυχής σώματος, δεν υπάρχει διαφορά γυναίκας άνδρα- η γυναίκα είναι άνδρας χωρίς γένια. Όμορφο είναι μόνον το χρήσιμο.
Υποστήριξε την ιδέα του λογικού εγωισμού, ενώ το βιβλίο του Τι να κάνουμε;, όπου περιγράφεται η σχέση ενός ερωτικού τριγώνου έκανε θραύση στη Ρωσία της εποχής του. Ήταν οπαδός της άμεσης επανάστασης, και σίγουρα ο ιδεολογικός πρόγονος του Λένιν. Οι ιδέες του, πάντως, του στοίχισαν 19 χρόνια εξορίας στη Σιβηρία που στάθηκαν και μοιραία για τη ζωή του.
Ο Πίσαρεφ συνέχισε στο ίδιο μοτίβο. Έγραψε ότι «θα σκοτώσω την μητέρα μου αφού έχω μια τέτοια επιθυμία, και εφόσον εγώ ο ίδιος θα δω ότι υπάρχει όφελος σε αυτό». Υποστήριξε ακόμη ότι ένα ζευγάρι μπότες είναι σημαντικότερες από τον Σαίξπηρ, ενώ στράφηκε κατά της φιλοσοφίας λέγοντας ότι πλέον κανείς δεν πιστεύει στις τσαρλατάνικες υποσχέσεις της.
Την ίδια εποχή δρουν δύο σημαντικά για την επαναστατική δράση πρόσωπα. Ο Πιότρ Τκατσιώφ και ο Σεργκέι Νετσάγιεφ. Ο πρώτος υποστηρίζει ότι η επανάσταση μπορεί να πετύχει χωρίς τις μάζες, αλλά από μια καλά οργανωμένη ομάδα επαγγελματιών επαναστατών. Ο δεύτερος δικαιολογεί την εξαπάτηση, την ατιμία, ακόμη και το έγκλημα για χάρη της επανάστασης. Δημιουργεί τις λεγόμενες πεντάδες. Κάποια στιγμή διατάζει μια πεντάδα να σκοτώσει έναν φοιτητή, ως δήθεν προβοκάτορα, για να δέσει την ομάδα με το μυστικό του εγκλήματος. Ο Νετσάγιεφ θα αποθανατιστεί ως Βερχοβένσκι στους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέφσκι.
Η φιλοσοφία των Ναρόντνικων
Την δεκαετία του 1870 από τον μηδενισμό περνάμε στον κίνημα των ναρόντνικων - ναρόντ είναι ο λαός. Οι διανοούμενοι, οι νέοι καταφθάνουν στα χωριά, στον απλό λαό, στους χωρικούς. Αφενός να έρθουν σε επαφή με την λαϊκή σοφία, αφετέρου να τους εκπαιδεύσουν, να τους μορφώσουν, να ετοιμάσουν την μελλοντική επανάσταση. Όπως είχε πει ο Γκέρτσεν ο ρωσικός λαός είναι από ένστικτο σοσιαλιστής, χρειάζεται διαφώτιση για να γίνει ενσυνείδητα σοσιαλιστής. Ασφαλώς το κίνημα είχε ιδεαλιστικά, θρησκευτικά χαρακτηριστικά έστω και αν οι πρωταγωνιστές του ήταν άθεοι.
Από φιλοσοφικής απόψεως, δύο ήταν οι εκπρόσωποι του ναροντνικισμού που διατύπωσαν συγκροτημένο φιλοσοφικό λόγο.
Ο ένας ο Πιότρ Λαβρώφ. Βρέθηκε στην εξορία κυνηγημένος. Έδρασε από την Ευρώπη και ήταν πολύ αγαπητός στη Ρωσία. Ανάμεσα στις ιδέες του, που προκάλεσαν τεράστια ανταπόκριση στους νέους της εποχής, ήταν η αναγκαιότητα της υπηρεσίας προς τον λαό. Υπήρξε από τους πρώτους κήρυκες του θετικισμού στη χώρα του. Παρ’ όλα αυτά είχε μια δική του προσέγγιση, όχι αμιγώς υλιστική. Η συνείδηση ήταν προϊόν βιολογικών διεργασιών και της επίδρασης του περιβάλλοντος, όμως, υποστήριζε ότι στη συνέχεια αποκτούσε τη δική της κανονικότητα. Επίσης, ένα άτομο έχει δικαίωμα στο δικό του υποκειμενικό ηθικό ιδεώδες και στις πράξεις του είναι ηθικά υποχρεωμένος να ακολουθήσει αυτό το ιδανικό. Υποστήριξε το πρότυπο του κριτικά σκεπτόμενου ατόμου, ενώ απέρριπτε τόσο τον ακραίο ατομικισμό όσο και τον κολεκτιβισμό.
Ο δεύτερος εκπρόσωπος του ναροντνικισμού ήταν ο Νικολάι Μιχαηλόφσκι, του οποίου η γενική φιλοσοφική θέση μπορεί να χαρακτηριστεί ως φωτισμένος θετικισμός. Πρότεινε τη λεγόμενη υποκειμενική μέθοδο, δηλαδή το δικαίωμα στην ηθική αξιολόγηση των κοινωνικών φαινομένων, σε αντίθεση με την αντικειμενική στα φυσικά φαινόμενα -την ιδέα αυτή ανέπτυξε περισσότερο ο Χάινριχ Ρικκερτ.
Βασική αξία, κατά τη θεωρία του, ήταν ο άνθρωπος. Η προσωπικότητα δεν πρέπει ποτέ να θυσιάζεται γιατί είναι ιερή. Θα γράψει επίσης ότι μπορεί «η πρόοδος της κοινωνίας να είναι αντίθετη προς τα συμφέροντα του ατόμου, μετατρέποντας το σε εξάρτημα»
Γενικώς στο κίνημα των ναρόντνικων παρατηρούμε τη σύνθεση του σλαβοφιλισμού με τον δυτικισμό. Ήταν συναισθηματικά σλαβόφιλο και ιδεολογικά δυτικόφιλο.
Ύστεροι Σλαβόφιλοι
Στους ύστερους σλαβόφιλους ξεχωρίζει η ομάδα των «ποτσβένικοι» - από τη λέξη πότσβα έδαφος- τόπος. Σε αυτήν ξεχωρίζουν ο Γκριγκόριεφ, ο Στράχωφ και εν μέρει το δημοσιογραφικό έργο του Ντοστογιέφσκι.
Η ομάδα υπερασπίζεται την αυτονομία της λαϊκής αρχής και την εγγύτητα του πατρώου εδάφους. Το έδαφος είναι το βάθος της λαϊκής ζωής.
Ο Απολλόν Γκριγκόριεφ υποστήριζε ότι μόνον στην τέχνη ενσαρκώνεται αυτό που μυστηριωδώς υπάρχει στον αέρα μιας εποχής. Ανέπτυξε τα ρωσικά χαρακτηριστικά ταπεινοφροσύνη, αδελφοσύνη, πληθωρικότητα. Ο ίδιος ήταν τόσο πληθωρικός, που παρέδιδε τη ζωή του πότε σε μερόνυχτα εργασίας και πότε σε αντίστοιχα μερόνυχτα κραιπάλης. Έτσι πέθανε νεώτατος στα 42 του.
Ο Νικολάι Στράχωφ προσπάθησε από την μεριά του να αξιοποιήσει τα αποτελέσματα των ερευνών στις φυσικές επιστήμες για την δικαιολόγηση φιλοσοφικών ιδεών, που δεν ήταν όμως θετικιστικές. Υποστήριζε ότι στον κόσμο υπάρχει οργανικότητα, ιεραρχικότητα και κέντρο είναι ο άνθρωπος.
Στο βιβλίο του Αγώνας με τη Δύση, το 1883, θα αναπτύξει το σλαβόφιλο κρέντο του ενάντια στον φωτισμό - θα στηλιτεύσει την ειδωλολατρεία της επιστήμης, τον υλισμό και τον ωφελιμισμό.
Θα γράψει ευφυώς ότι είναι ευκολότερο στον άνθρωπο να λατρέψει το κακό από το να παραμείνει χωρίς αντικείμενο λατρείας. Η θέση αυτή είναι κομβική. Ο άνθρωπος ζει έναν παθητικό μηδενισμό. Δεν πιστεύει. Και εμφανίζεται το κενό. Ο Στράχωφ λέει ότι δεν μπορεί το κενό να μείνει κενό. Θα αναζητήσει να το καλύψει με κάτι άλλο, με ένα υποκατάστατο. Σήμερα βλέπουμε την αυτολατρεία, τον ναρκισσισμό, να καταλαμβάνει αυτόν τον χώρο.
Θα γράψει ακόμη ότι ο άνθρωπος που αναζητά τη σωτηρία της ψυχής υπεράνω όλων θέτει την καθαρότητα της ψυχής του. Αυτός όμως που βάζει εξωτερικούς στόχους, που επιθυμεί να πετύχει αντικειμενικό αποτέλεσμα, αργά ή γρήγορα θα φθάσει στη σκέψη ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα.
Προφητεύει τον ολοκληρωτισμό που έρχεται και προτείνει ως φάρμακο τη σχέση με το πατρώο έδαφος, με τον λαό, που διατηρεί ακέραιη και αυθεντική την θρησκευτικότητά του, τις ηθικές αρχές του.
Ένας ακόμη ύστερος σλαβόφιλος - που ωστόσο κλίνει προς τον πανσλαβισμό, χωρίς ηθικό υπόβαθρο, αλλά οξύ μυαλό ήταν ο Νικολάι Ντανιλέφσκι. Εισήγαγε τη θεωρία της σχετικότητας στην Ιστορία. Το μέγα έργο του ήταν το βιβλίο Ρωσία και Ευρώπη. Σε αυτό απορρίπτει την καθολικότητα του πολιτισμού. Δεν υπάρχει ένας πολιτισμός. Υπάρχουν πολλοί πολιτισμικοί-ιστορικοί τύποι. Αυτόνομοι. Κάθε ένας είναι περίκλειστος, με δική του ιεραρχία, δικές του αξίες, δική του ψυχή. Όλοι περνούν από φάση γέννησης, ωρίμανσης, ακμής, γήρανσης και θανάτου. Πρότεινε 8 τέτοιους πολιτισμούς - ελληνικός, ρωμαϊκός, ασσυροβαβυλωνιακός, αιγυπτιακός, εβραϊκός, κινέζικος, ρομανογερμανικός, σλαβορωσικός. Η Ευρώπη, κατά την άποψή του, είχε περάσει από την κουλτούρα στον πολιτισμό, που έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά παρακμής, και θα αντικαθίστατο από τον νεώτερο σλαβορωσικό πολιτισμό. Τα συμπεράσματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν από τους πανσλαβιστές, αλλά η θεωρία του εξελίχθηκε από τους Σπένγκλερ και Τόιμπι, ο οποίος βρήκε 20 τέτοιους τύπους.
Μια άλλη, ευγενής, μορφή των σλαβόφιλων ήταν ο Κονσταντίν Λεόντιεφ. Ένας πραγματικός άρχοντας, εστέτ, διπλωμάτης, φιλέλληνας, είχε υπηρετήσει στην Κρήτη και στα Ιωάννινα. Βρισκόταν σε εσωτερική σύγκρουση με την θρησκευτική του πλευρά. Πήγε στο Άγιο Όρος για να γίνει μοναχός, δείλιασε τελευταία στιγμή, συνέχισε την διπλωματική καριέρα του, ήρθε σε αντιπαράθεση με τον Ιγνάτιεφ, τον πρέσβη της Ρωσίας στην Κωνσταντινούπολη, και ιθύνοντα νου του πανσλαβισμού αλλά και του παναραβισμού στην Μέση Ανατολή. Εκάρη μοναχός λίγο προτού πεθάνει στην Μονή Όπτινα. Πριν λίγα χρόνια κυκλοφόρησε στα ελληνικά το βιβλίο του Βυζάντινισμός και Σλάβοι.
Και αυτός υποστήριζε ότι οι πολιτισμοί ξεκινούν από την πρωταρχική απλότητα, ανθίζουν με τη σύνθεση και πεθαίνουν σε μια δεύτερη απλότητα. Τι συμβαίνει στην φάση της παρακμής; Εξισωτική σύμμειξη, άνθιση της τεχνολογίας, θάνατος της τέχνης, εκχυδαϊσμός της ζωής, διάθεση των ανθρώπων μόνον για ευχαρίστηση.
Ενώ οι άλλοι Σλαβόφιλοι έβλεπαν ως λύση την επιστροφή στην μοσχοβίτικη περίοδο, ο Λεόντιεφ την έβλεπε στην επιστροφή στο Βυζάντιο. Ο Λεόντιεφ δεν πίστευε στην δημιουργία του Βασιλείου του Θεού επί της Γης, το οποίο μπορεί να υπάρχει μόνον στους ουρανούς.
Στο τέλος απογοητευμένος από την πορεία των εξελίξεων προέβλεψε την επικράτηση της επανάστασης, την οποία είδε ως πεδίο καταστροφής της Ρωσίας και όλης της ανθρωπότητας.
Φιόντορ Ντοστογιέφσκι
Και φθάνουμε τώρα στον Ντοστογιέφσκι. Τον μέγα και αξεπέραστο. Ένα από τα δύο μεγάλα πνεύματα του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα στην Ευρώπη. Ο άλλος είναι ο Νίτσε. Ο ένας «σκότωσε» τον Θεό. Ο άλλος τον «ανάστησε».
Ο Ντοστογιέφσκι ανέδειξε έναν οικουμενικό πανανθρωπισμό, αγωνιζόμενος στις πιο σκοτεινές περιοχές της ανθρώπινης ψυχής. Ήταν ένας φιλόσοφος-προφήτης που ενσάρκωσε σε χαρακτήρες όλες τις μεγάλες ιδέες της εποχής του, και προέβλεψε τα μελλούμενα, όχι μόνον της Ρωσίας αλλά όλου του κόσμου. Κάθε νέα ανάγνωση, σε κάθε νέα εποχή, φέρνει νέες ανακαλύψεις. Είναι αυτός που επηρέασε περισσότερο από τον καθένα το κίνημα του υπαρξισμού, που συγκλόνισε την πνευματική Ευρώπη τον 20ο αιώνα. Είναι αυτός που αποτελεί παρηγοριά σε όσες ψυχές αισθάνονται ηττημένες σε μια εποχή απνευμάτιστη και υλιστική όπως η σημερινή.
Όπως έγραψε ο Ρώσος διανοούμενος Ντμίτρι Μερεζκόφσκι, ο Ντοστογιέφσκι ήταν ο εξερευνητής των σατανικών βαθών και των αγγελικών υψών.
Ο Ντοστογιέφσκι λειτουργεί όπως η αρχαία τραγωδία. Αποκαλύπτει την ασθένεια, πορεύεται μαζί της βήμα-βήμα, βασανιστικά, ώστε αυτή να εκδηλωθεί ολοκληρωτικά, αντικειμενοποιώντας το κακό, και να την πολεμήσει σε κάθε της σημείο, φθάνοντας εν τέλει στην κάθαρση.
Η πρώτη του εμφάνιση στα γράμματα ήταν με το βιβλίο Φτωχοί Άνθρωποι, που ενθουσίασε τον Μπελίνσκι, ο οποίος προσπάθησε να τον τραβήξει στον σοσιαλισμό. Ο Ντοστογιέφσκι εντάσσεται σε έναν τέτοιο κύκλο, του Πετρασέφσκι, με προσανατολισμό τον ουτοπικό σοσιαλισμό, τύπου Φουριέ. Οι αρχές τους συλλαμβάνουν, και τότε λαμβάνει χώρα ένα γεγονός που ταράζει τον συγγραφέα δια παντός. Στήνεται μια εικονική εκτέλεση. Την ύστατη στιγμή έρχεται η εντολή ακύρωσης. Ένας από τους παρ’ ολίγον εκτελεσμένους τρελαίνεται. Οι άλλοι παίρνουν τον δρόμο της εξορίας. 5 χρόνια ο Ντοστογιέφσκι θα τα περάσει στα κάτεργα, με μόνο σύντροφο την αγία γραφή. Θα περάσει άλλα 5 χρόνια στην εξορία. Από τη δοκιμασία βγαίνει δυνατότερος και αλλαγμένος. Ο Ντοστογιέφσκι αντιλαμβάνεται πλέον ότι ο άθεος σοσιαλισμός είναι σύμπτωμα της παρακμής της δύσης. Ότι ο άθεος ουμανισμός καταλήγει σε άθεο αντιουμανισμό. Ότι η απεριόριστη ελευθερία γίνεται αγώνας κατά του Θεού, και χωρίς τον Θεό όλα επιτρέπονται. Η ηθική του υπερανθρώπου γίνεται καθόλου ηθική.
Αρχίζει τη συγγραφή των αριστουργημάτων του.
Σημειώσεις από το υπόγειο. Αποτελεί ένα δριμύ κατηγορώ απέναντι στην προοπτική δημιουργίας μιας ανθρωπότητας μυρμηγκοφωλιάς. Μιας απόλυτα ρυθμισμένης κοινωνίας, όπου στο όνομα της υλικής ευημερίας θα έχει ξεπουληθεί η προσωπική ελευθερία. Ελευθερία, Αυτό είναι το κέντρο της σκέψης του Ντοστογιέφσκι. Ο θησαυρός του ανθρώπου. Που πρέπει να τον προφυλάξει.
Θα ακολουθήσει το Έγκλημα και Τιμωρία. Πρωταγωνιστής ο Ρασκόλνικωφ. Ρασκόλ είναι το σχίσμα. Είναι οι δύο φύσεις του ανθρώπου, οι πόλοι, το καλό και το κακό. Ο Ρασκόλνικωφ θα σκοτώσει ένα παράσιτο, μια γριά τοκογλύφο, για να κάνει καλό στην ανθρωπότητα και να νοιώσει ελεύθερος. Να νοιώσει υπεράνθρωπος, Ένας άλλος Μέγας Ναπολέων. Όμως αντ’ αυτού ο φόνος τον αποξενώνει από τον κόσμο. «Δεν σκότωσα τη γριά, τον εαυτόν μου σκότωσα», θα μονολογήσει. Ο Ντοστογιέφσκι θα θέσει το ζήτημα της επίτευξης του καλού με δόλια μέσα. Μην ήσμονούμε ότι την ίδια ώρα βυσσοδομούν οι ιδέες της επανάστασης, οι θεωρίες του Νετσάγιεφ. Ο συγγραφέας απαντά. Κανένα καλό δεν υπάρχει αν γίνεται μέσω του κακού. Ακόμη και τα δάκρυα ενός μικρού παιδιού αν χρειάζονται για έναν ευτυχισμένο κόσμο, αυτός ο κόσμος δεν θα είναι ποτέ ευτυχής, θα γράψει κάπου άλλού.
Έρχονται μετά οι Δαιμονισμένοι - Δαίμονες η κανονική απόδοση. Παρελαύνουν όλοι οι αρχετυπικοί χαρακτήρες της επαναστατικής επαγγελίας, με επικεφαλής τον διεστραμμένο Σταυρόγκιν. Χωρίς ηθική, χωρίς ήθος, ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Αν υπάρχει Θεός εγώ δεν μπορώ, γιατί υπάρχει η θέλησή του, αν δεν υπάρχει τότε είμαι εγώ ο Θεός, και όλα επιτρέπονται, θα πει τον τρομερό λόγο.
Έτσι εμφανίζεται πλέον όχι ο Θεάνθρωπος, αλλά ο ανθρωπόθεος.
Ακολουθούν οι αδερφοί Καραμάζωφ, μια προφητεία για την επικείμενη επανάσταση. Στο βιβλίο θα υπάρχει και ο Μύθος του Μέγα Ιεροεξεταστή. Εκεί ο άνθρωπος της αγέλης δεν μπορεί να σηκώσει την ευθύνη της ελευθερίας. Παραδίδει λοιπόν την ελευθερία του στους λίγους που κατέχουν την αλήθεια, και σε αντίτιμο παίρνει ψωμί - δηλαδή υλικά αγαθά- και είδωλα - ψευλατρείες για να είναι ευτυχισμένος. Επαίρεται ο ιεροεξεταστής, «χιλιάδες εκατομμύρια θα είναι ευτυχισμένοι χωρίς την γνώση του καλού και του κακού. Το βάρος θα είναι μόνον σε εμάς τους λίγους». Ιδού το όραμα της παγκόσμιας δικτατορίας.
Και αποφαίνεται ότι η αγάπη για την ανθρωπότητα χωρίς ηθικές ή θρησκευτικές ρίζες διολισθαίνει σε περιφρόνηση προς τον έναν, τον κάθε ένα άνθρωπο.
Στο Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα θα γράψει «Σε ευχαριστώ θεέ μου για το ανθρώπινο πρόσωπο που μου έδωσες» και ακόμη «ταπεινώσου υπερήφανε άνθρωπε».
Επιχείρησε να βρει την αρμονία της λογικής του νου με την πίστη της καρδιάς. Προσωπικά, μάλλον, δεν τα κατάφερε. Οδήγησε τη σκέψη όμως σε πρωτόγνωρα μονοπάτια, προετοίμασε τις ψυχές για τις ανηφοριές της συνείδησης του 20ού και 21ου αιώνα, και γι’ αυτό του χρωστούμε πολλά.
Λέων Τολστόι
Τελειώνουμε με τον Τολστόι.
Αν ο Ντοστογιέφσκι είναι βάθος ο Τολστόι είναι πλάτος. Ή όπως είπε ο Μερεζκόφσκι στον Ντοστογιέφσκι βλέπουμε επειδή ακούμε ενώ στον Τολστόι ακούμε επειδή βλέπουμε.
Ο Τολστόι έχει μια μοναδική ικανότητα στο να περιγράφει, από τις επικές μάχες, όπως του Μποροντινό, μέχρι τη ψυχική κατάσταση του αλόγου ή ακόμη και ενός δένδρου. Πριν γράψει το Πόλεμος και Ειρήνη είχε διαβάσει την Ιλιάδα, και μάλιστα στα αρχαία ελληνικά.
Ο Τολστόι ξεκίνησε ως πανθειστής, ως μια απόλυτη κατάφαση της κάθε έκφανσης της ζωής. Μια έκρηξη πληθωρικότητας σε κάθε σημείο.
Σταδιακά όμως αυτό αλλάζει. Στην Άννα Καρένινα εμφανίζεται ο ηθικολόγος. Και ταυτόχρονα, πιο ώριμος, πιο συγκρατημένος, πιο λιτός. Η πορεία του πλέον ήταν στο μοτίβο ενός δε εστίνχρείαν (Λουκά) Γι’ αυτό έβλεπε στην τέχνη έναν αμαρτωλό πειρασμό. Στόχος του είναι το καλό να υποτάξει το όμορφο. Ωστόσο ακόμη δημιουργεί σπουδαία έργα. Σονάτα του Κρώυτσερ, Αφέντης κ υπηρέτης.
Ταυτόχρονα τον απασχολεί διαρκώς η σκέψη του θανάτου, επηρεασμένος και από τον φιλόσοφο Σοπενχάουερ. Η περιγραφή της μετάβασης στον άλλο κόσμο στην νουβέλα Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς καθηλώνει τον αναγνώστη με την δύναμη των συναισθημάτων.
Ο Τολστόι ήταν πολέμιος του δογματικού χριστιανισμού. Επεδίωκε τη δημιουργία μιας λογικής πίστης, ήθελε να εξαλείψει τον μυστικισμό από την πίστη. Όπως έγραψε, όμως, ο π. Ζενκόφσκι «ξεκίνησε το μονοπάτι του θρησκευτικού μυστικισμού αλλά δεν ήθελε να αναγνωρίσει τη μυστικιστική φύση των εμπειριών του. Δέχθηκε τη διδασκαλία του Χριστού αλλά γι’ αυτόν ο Χριστός δεν είναι Θεός και εν τω μεταξύ ακολούθησε τον Χριστό ακριβώς ως Θεό». Αυτό ήταν το δικό του μαρτύριο. Η εσωτερική του δυσαρμονία. Ένας πηγαίος ειδωλολάτρης που συνυπήρχε με τον ηθικολόγο. Ο Τολστόι αφορίστηκε από την Εκκλησία. Απέρριπτε τον χριστιανισμό του ναού, και κήρυττε την ενεργό εφαρμογή των θεμελίων της χριστιανικής διδασκαλίας. Η ηθική του διδασκαλία βρήκε πολλούς οπαδούς, και όσο ήταν εν ζωή και μετά θάνατον. Και η σκέψη του παραμένει σίγουρα διαχρονική.
Αυτή είναι σε αδρές γραμμές η περιπέτεια της ρωσικής σκέψης τον προπερασμένο αιώνα, από την οποία παραλείψαμε τον Βλαδίμηρο Σολοβιώφ και τους πρώιμους μαρξιστές όπως ο Πλεχάνωφ, που εντάσσονται στα ρεύματα που θα αναπτυχθούν τον επόμενο αιώνα. Σε κάθε περίπτωση, στο μεταίχμιο του 19 με τον 20ό αιώνα μια καθυστερημένη ιδεολογικά χώρα, όπως ήταν στις αρχές του 19ού αιώνα η Ρωσική Αυτοκρατορία, βρίσκεται πλέον στην πνευματική πρωτοπορία της Ευρώπης και του κόσμου.
