Το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ έσωσε την ΕΣΣΔ από ακόμη μεγαλύτερες απώλειες στον πόλεμο

Το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ, πριν από 85 χρόνια (23.8 1939) αποτέλεσε ένα κομβικό γεγονός για την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, για το οποίο, όμως, υπάρχουν διιστάμενες απόψεις. Επιπλέον, το Σύμφωνο αυτό έχει αντανάκλαση έως σήμερα, καθώς καθόρισε τα δυτικά σύνορα της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας, ενώ εντάσσεται στην παρούσα ιδεολογική αντιπαράθεση που συνοδεύει τον πόλεμο στην Ουκρανία. Έχει, ως εκ τούτου, ενδιαφέρον η διατύπωση της επιστημονικής προσέγγισης για το ζήτημα που προβάλλεται στην ίδια την Ρωσική Ομοσπονδία, κυρίως ως προς την εκτίμηση του Συμφώνου εντός των ιστορικών συνθηκών της εποχής που συνήφθη. 

Χωρίς το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ, η Μόσχα και το Λένινγκραντ μπορεί να μην είχαν σωθεί

«Θα αποκαλούσα το γερμανοσοβιετικό σύμφωνο το υψηλότερο επίτευγμα της εξωτερικής μας πολιτικής σε ολόκληρο τον 20ό αιώνα. Μας έδωσε ένα στρατιωτικό και διπλωματικό πλεονέκτημα και επίσης μας επέτρεψε να αποφύγουμε ακόμη μεγαλύτερες απώλειες στον πόλεμο», δήλωσε ο ιστορικός Μιχαήλ Μιάγκοφ στην εφημερίδα VZGLYAD, σχολιάζοντας τις συνθήκες υπογραφής του Συμφώνου Μολότοφ-Ρίμπεντροπ πριν από 85 χρόνια. Γιατί αυτό το έγγραφο εξακολουθεί να στοιχειώνει τις δυτικές χώρες και άλλους εχθρούς της Ρωσίας;

Ακριβώς πριν από 85 χρόνια, στο Κρεμλίνο, οι επικεφαλής των τμημάτων εξωτερικών υποθέσεων της ΕΣΣΔ και της Γερμανίας, Βιάτσεσλαβ Μολότοφ και Γιόακιμ φον Ρίμπεντροπ, συνήψαν ένα Σοβιετογερμανικό σύμφωνο μη επίθεσης με πρωτοβουλία του Βερολίνου. Παράλληλα, υπογράφηκε μυστικό πρόσθετο πρωτόκολλο για την οριοθέτηση των σφαιρών συμφερόντων και των δύο χωρών.

Η ζώνη επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης περιελάμβανε τα κράτη της Βαλτικής, την Ανατολική Πολωνία (συμπεριλαμβανομένης της Δυτικής Λευκορωσίας και της Δυτικής Ουκρανίας) και τη Βεσσαραβία. Αργότερα, την 1η Σεπτεμβρίου 1939, η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία και κατέλαβε τις δυτικές περιοχές της. Στις 17 Σεπτεμβρίου, σοβιετικά στρατεύματα εισήλθαν στα εδάφη της Δυτικής Ουκρανίας και της Δυτικής Λευκορωσίας που ήταν τμήμα της Πολωνίας.

Σύμφωνα με πολλούς Ρώσους και ξένους ειδικούς, σήμερα το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ ερμηνεύεται κυρίως στο πλαίσιο των αφηγήσεων της δυτικής προπαγάνδας. Ο Μιάγκοφ, επιστημονικός διευθυντής της Ρωσικής Στρατιωτικής Ιστορικής Εταιρείας (RVIO), αναφέρθηκε στην εφημερίδα VZGLYAD για τους μύθους γύρω από αυτό το έγγραφο και τις πραγματικές ιστορικές προϋποθέσεις για τη σύναψη μυστικών συμφωνιών μεταξύ ΕΣΣΔ και Γερμανίας.

Μιχαήλ Γιούρεβιτς, το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ εξακολουθεί να καλύπτεται από μια μάζα μύθων. Ορισμένοι ειδικοί το αποκαλούν ως την πιο αμφιλεγόμενη συμφωνία στη ρωσική ιστορία. Πόσο ακριβείς είναι αυτές οι εκτιμήσεις;

Σήμερα, στην Αγγλία, τις ΗΠΑ και την Πολωνία υποστηρίζουν ότι τα μυστικά πρωτόκολλα της σοβιετικο-γερμανικής συνθήκης σήμαναν στην πραγματικότητα την αρχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Ξεχνούν όμως εντελώς ότι τότε πολλές ευρωπαϊκές χώρες ήταν ήδη προτεκτοράτο της Γερμανίας ή είχαν συμμαχικές σχέσεις μαζί της. Η ΕΣΣΔ ήταν η τελευταία ευρωπαϊκή δύναμη που υπέγραψε συμφωνία με τη ναζιστική Γερμανία. Πριν από αυτό, το 1934, υπήρξε το Σύμφωνο Πιλσούντσκι-Χίτλερ (σύμφωνο μη επίθεσης μεταξύ Γερμανίας και Πολωνίας), καθώς και οι συμφωνίες που υπέγραψαν η Αγγλία, η Γαλλία, οι χώρες της Βαλτικής και άλλες δυνάμεις.

Ταυτόχρονα, η Δύση δεν αναδεικνύει τη Συμφωνία του Μονάχου - συμφωνία μεταξύ Γερμανίας, Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας και του Βασιλείου της Ιταλίας, που υπογράφηκε τον Σεπτέμβριο του 1938. Επέβαλε στην Τσεχοσλοβακία να παραδώσει στη Γερμανία τη Σουδητία. Δύο δημοκρατίες συνομώτησαν με τη Γερμανία και την Ιταλία. Ήταν η Συμφωνία του Μονάχου που άνοιξε τον τελικό δρόμο προς τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Φαινομενικά αξιοσέβαστοι ηγέτες όπως ο Chamberlain και ο Daladier θεωρούσαν τον Χίτλερ έναν πολιτικό με τον οποίο μπορούσαν να συναλλάσσονται. Όταν συναντήθηκαν στο Μόναχο, ανέφεραν για το πόσο καιρό περίμεναν να συναντήσουν τον Χίτλερ και το πόσο εξαιρετικό πρόσωπο ήταν.

Ποιους στόχους επεδίωξε η ΕΣΣΔ υπογράφοντας αυτό το σύμφωνο;

Το σοβιετογερμανικό σύμφωνο και το μυστικό πρωτόκολλο στόχευαν μόνο στην ασφάλεια της Σοβιετικής Ένωσης, σε συνθήκες που ο Χίτλερ είχε ήδη εξαπολύσει την επιθετικότητά του και η Αγγλία και η Γαλλία προσπαθούσαν να κατευθύνουν αυτήν την επιθετικότητα προς τα ανατολικά, δηλαδή κατά της ΕΣΣΔ. Οι δυτικοί σύμμαχοι έκαναν τα πάντα για να εξασφαλίσουν ότι ο Χίτλερ θα επιτεθεί στη Σοβιετική Ρωσία.

Και αν μιλάμε για τους στόχους του Χίτλερ αυτή τη στιγμή...

Οι κύριοι στόχοι σκιαγραφήθηκαν από τον Χίτλερ στο βιβλίο του "Ο Αγών μου" (στη Ρωσία αυτό το βιβλίο αναγνωρίζεται ως εξτρεμιστικό και είναι απαγορευμένο), όπου είπε ότι η Γερμανία σταματούσε την αιώνια πορεία της κατά της Δύσης και έστρεφε το σπαθί της προς την Ανατολή - ακριβώς εκεί, στη Ρωσία και στα γειτονικά της κράτη, υπάρχει ζωτικός χώρος για το γερμανικό άριο έθνος. Η βάση της όλης επιθετικής του πολιτικής ήταν η επιθυμία να καταλάβει τη Σοβιετική Ρωσία.

Όσον αφορά τις ευρωπαϊκές χώρες, ο Χίτλερ είχε επίσης τα δικά του συμφέροντα. Πρόκειται φυσικά για τον ρεβανσισμό κατά της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας. Αλλά ο κύριος στόχος ήταν ακόμα η Σοβιετική Ένωση. Όταν ο Χίτλερ άρχισε να ξεδιπλώνει την επιθετικότητά του το 1938, εκείνη την εποχή χρειαζόταν η ΕΣΣΔ να μην αντιταχθεί στην εξωτερική του πολιτική. 

Το κατάλαβε ο Στάλιν; Φυσικά και το κατάλαβε. Οι ληστρικές πολιτικές της Αγγλίας και της Γαλλίας στράφηκαν επίσης κατά της Σοβιετικής Ένωσης, έτσι αποφάσισε να επικεντρωθεί κυρίως στην ασφάλεια της χώρας και πήγε να συνάψει συμφωνία. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι ο Στάλιν άφησε την πόρτα ανοιχτή στο Παρίσι και στο Λονδίνο μέχρι την τελευταία στιγμή. Αλλά στη Δύση προτιμούν να σιωπούν γι' αυτό. Είδαμε με ποιες προσπάθειες η σοβιετική διπλωματία, ακόμη και μετά το Μόναχο, προσπάθησε να εξασφαλίσει συμφωνίες με την Αγγλία και τη Γαλλία. Ας θυμηθούμε τις διπλωματικές διαπραγματεύσεις την άνοιξη-καλοκαίρι του 1939 και τις στρατιωτικές διαπραγματεύσεις τον Αύγουστο του ίδιου έτους. Όλες τους είχαν στόχο τη δημιουργία ενός αποτελεσματικού αγγλο-γαλλο-σοβιετικού συνασπισμού. Ο Στάλιν, φυσικά, αντιλαμβανόταν ότι η Γερμανία ήταν ο κύριος επιτιθέμενος στην Ευρώπη.

Όμως, όλη αυτή η πολιτική συλλογικής ασφάλειας που ακολουθούσε η Σοβιετική Ένωση άρχισε να καταρρέει μετά το Μόναχο. Αυτό έγινε τελικά σαφές αφού οι Βρετανοί και οι Γάλλοι έστειλαν τον ναύαρχο Reginald Drax και τον στρατηγό Aime Dumenk να διαπραγματευτούν στη Μόσχα για τη σύναψη μιας στρατιωτικής συμφωνίας. Αυτοί δεν είχαν ούτε πολιτικό ούτε στρατιωτικό βάρος. Στόχος τους ήταν να παρατείνουν το χρόνο - και αυτό είναι κάτι που σημείωσαν οι ίδιοι οι Βρετανοί και οι Γάλλοι.

Ως εκ τούτου, όταν ελήφθησαν τα μηνύματα από τη Γερμανία για τη σύναψη συμφώνου μη επίθεσης, ο Στάλιν και η σοβιετική ηγεσία αποφάσισαν να πετύχουν μια σχετική ασφάλεια από τον Χίτλερ σε συνθήκες όπου οι αγγλο-γαλλοσοβιετικές διαπραγματεύσεις είχαν αποτύχει και η Πολωνία, η οποία προσεγγίστηκε, σε καμία περίπτωση δεν ήθελε να προωθηθούν τα σοβιετικά στρατεύματα μέσω του εδάφους της για να αντιμετωπίσουν τη γερμανική επιθετικότητα. Μέχρι εκείνη την εποχή - αυτό είναι γνωστό στους σύγχρονους ιστορικούς - οι σοβιετικές υπηρεσίες ήταν ήδη σε θέση να μεταφέρουν στη Μόσχα την πληροφορία ότι ο Χίτλερ ετοίμαζε έναν πόλεμο κατά της Πολωνίας το φθινόπωρο του 1939.

Ας σημειωθεί, επίσης, ότι στις αρχές του φθινοπώρου του 1939 έγιναν σκληρές μάχες μεταξύ των σοβιετικο-μογγολικών στρατευμάτων και των Ιαπώνων επιτιθέμενων στον ποταμό Khalkhin Gol. Το ζήτημα ήταν ότι αν δεν είχε συναφθεί συμφωνία με τη Γερμανία, η οποία ήταν σύμμαχος της Ιαπωνίας, η Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να βρεθεί σε δύσκολη κατάσταση πολέμου σε δύο μέτωπα.

Εμείς, οι ιστορικοί του RVIO, συγράφουμε επιστημονικές εργασίες και διοργανώνουμε συνέδρια που αναδεικνούουν το θέμα ότι, ταυτόχρονα με τη σύναψη του σοβιετικο-γερμανικού συμφώνου μη επίθεσης, οι Ιάπωνες χτυπήθηκαν άσχημα από τα σοβιετικά στρατεύματα που ήταν υπό τη διοίκηση του Γκεόργκι Ζούκοφ. Ως αποτέλεσμα της ήττας των μονάδων του ιαπωνικού στρατού Kwantung, οι οποίες εισέβαλαν στο έδαφος της Λαϊκής Δημοκρατίας της Μογγολίας, προκλήθηκε μια άνευ προηγουμένου πολιτική κρίση στην Ιαπωνία, και η κυβέρνηση παραιτήθηκε. Στην ιαπωνική στρατιωτική ηγεσία άρχισε να κυριαρχεί η ιδέα της συνέχισης της επιθετικής πολιτικής όχι προς τα βόρεια, δηλαδή κατά της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά προς τα νότια, κατά της Αγγλίας, της Γαλλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών.

Μπορούμε να πούμε ότι αυτό το σύμφωνο μας έδωσε ενάμιση χρόνο για να προετοιμαστούμε για πόλεμο;

Ναι. Αρχειακά έγγραφα δείχνουν ότι κατά τη χρονική περίοδο μεταξύ της σύναψης του Συμφώνου και της έναρξης του πολέμου, μπορέσαμε να ενισχύσουμε σημαντικά τις ένοπλες δυνάμεις μας. Την 1η Σεπτεμβρίου 1939, η δύναμη του Κόκκινου Στρατού ήταν 1,9 εκατομμύρια άνθρωποι. Μέχρι το 1941 υπήρχαν περισσότεροι από 5 εκατομμύρια. Έφτασαν νέα όπλα: τα περίφημα άρματα μάχης T-34 και KV (Kliment Voroshilov), επιθετικά αεροσκάφη Il-2, μαχητικά Yak και πολύς άλλος εξοπλισμός. Δηλαδή, η οικονομία είχε παράσχει το απαραίτητο περιθώριο ασφάλειας για το κράτος μας.

Αποφύγαμε έναν πόλεμο σε δύο μέτωπα, σπρώξαμε τα σύνορά μας προς τα δυτικά και έτσι παρείχαμε, όπως θα λέγαμε σήμερα, μια μεγάλη ζώνη ασφαλείας για την προστασία των συνόρων μας. Τα παλιά σύνορα από το 1939 απείχαν περίπου 120 χλμ από το Λένινγκραντ, μόλις 40 χλμ από το Μινσκ, 250 χλμ από το Κίεβο, 50 χλμ από την Οδησσό. Είναι άγνωστο αν η Μόσχα και το Λένινγκραντ θα είχαν καταφέρει να σωθούν αν δεν είχαν μετατεθεί προς τα δυτικά τα σύνορα.

Και το πιο σημαντικό, η Σοβιετική Ένωση απέδειξε στις δυτικές δυνάμεις ότι δεν ήταν ένα "παιδί για ξυλοφόρτωμα". Τότε, όπως και σήμερα, μας αντιμετώπιζαν ως μια δύναμη που μπορούσε να εξαπατηθεί και να υποταχθεί. Δεν επιτρέψαμε όμως να συμβεί αυτό, προστατεύοντας τα εθνικά μας συμφέροντα. Θα αποκαλούσα αυτή τη συμφωνία το υψηλότερο επίτευγμα της εξωτερικής μας πολιτικής και της ανώτατης ηγεσίας της Σοβιετικής Ένωσης για ολόκληρο τον 20ό αιώνα. Αυτό μας έδωσε όχι μόνο στρατιωτικό, αλλά και διπλωματικό πλεονέκτημα. Επιτρέψτε μου να σας θυμίσω πώς αξιολόγησαν οι Βρετανοί το Σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ στα τέλη του 1940. Ο στρατιωτικός ακόλουθος στη Μόσχα, συνταγματάρχης Greer, κατά την επίσκεψή του σε μια από τις στρατιωτικές μονάδες στην περιοχή της Μόσχας, είπε ότι εξαιτίας αυτού του συμφώνου, ο Χίτλερ επιτέθηκε στην Πολωνία. Στη συνέχεια, ως απάντηση, του υπενθύμισαν εύλογα τη Συμφωνία του Μονάχου του 1938, την παράδοση της Τσεχοσλοβακίας, της Πολωνίας και της Γαλλίας.

Ο προσβεβλημένος Γκριρ, όπως προκύπτει από αρχειακά έγγραφα, απάντησε ότι «η παλιά πολιτική, η πολιτική του Τσάμπερλεν, μας έφερε σε αυτήν την κατάσταση» και πρόσθεσε ότι «προσωπικά αυτούς τους πολιτικούς θα τους έστηνα στον τοίχο και θα τους πυροβολούσα». Αυτή η καθυστερημένη αναγνώριση εκ μέρους των Βρετανών δείχνει έμμεσα την ορθότητα της πολιτικής μας τον Αύγουστο του 1939.

Μερικοί ιστορικοί λένε ότι το καλοκαίρι του 1941 οι Γερμανοί κατέλαβαν γρήγορα τα εδάφη της Δυτικής Ουκρανίας, της Δυτικής Λευκορωσίας και των χωρών της Βαλτικής.

Πρώτον, όχι γρήγορα. Το Ταλίν αμύνθηκε μέχρι τα τέλη Αυγούστου του 1941. Σφοδρές μάχες σημειώθηκαν και σε άλλες περιοχές των κρατών της Βαλτικής και στην περιοχή του Λβοφ. Αρκεί να θυμηθούμε την αντεπίθεση του Ζούκοφ τον Ιούνιο-Ιούλιο του 1941 στη Δυτική Ουκρανία στις περιοχές Ντούμπνο, Λούτσκ και Ρίβνε. Πολλές άλλες πόλεις αμύνθηκαν. Και αυτό μείωσε τη μαχητική ισχύ της Γερμανίας. Σύμφωνα με ορισμένες αναφορές, οι Γερμανοί και οι σύμμαχοί τους έχασαν έως και το ένα τρίτο των μηχανικών πόρων τους ενώ προχωρούσαν από τα νέα μας στα παλιά σύνορα.

Το καλοκαίρι του 1941, αυτό μας έδωσε την ευκαιρία να μεταφέρουμε σημαντικά αποθέματα σε ορισμένες κατευθύνσεις και ήδη στις 10 Ιουλίου ξεκίνησε η μάχη του Σμολένσκ, η οποία σταμάτησε τα εχθρικά στρατεύματα που κινούνταν προς τη Μόσχα. Είναι πολύ πιθανό ότι οι Γερμανοί θα μπορούσαν να είχαν φτάσει στη Μόσχα πολύ νωρίτερα από το 1941.

Πώς συνδέονται το σύμφωνο και η μετέπειτα απελευθερωτική εκστρατεία του Κόκκινου Στρατού κατά της Πολωνίας στις 17 Σεπτεμβρίου 1939; Έγινε η Πολωνία θύμα της πολιτικής που ακολουθούσε προηγουμένως, μεταξύ άλλων, στο πλαίσιο της Συμφωνίας του Μονάχου;

Εδώ πρέπει και πάλι να βασιστούμε σε έγγραφα και επιστημονικές γνώσεις. Όταν συνάψαμε τη συμφωνία, ούτε ο Στάλιν, ούτε ο Χίτλερ, ούτε οι Γάλλοι, ούτε οι Βρετανοί, ούτε οι Πολωνοί ήξεραν πραγματικά πόσο καιρό θα αντιστεκόταν η Πολωνία, πώς θα συμπεριφέρονταν τα γαλλο-αγγλικά στρατεύματα στα σύνορα με τη Γερμανία, πόσο καιρό θα διαρκούσε αυτός ο πόλεμος. Από αυτή την άποψη, η Σοβιετική Ένωση δεν έθεσε ποτέ και δεν επρόκειτο να θέσει το ερώτημα ότι εάν ο Χίτλερ επιτεθεί στην Πολωνία, τότε σίγουρα θα βγούμε και θα «καταλάβουμε» ορισμένα εδάφη. Επαναλαμβάνω: δεν ξέραμε πόσο θα άντεχε η Πολωνία, ειδικά αν η Αγγλία και η Γαλλία θα προσέτρεχαν προς την άμυνά της.

Η γραμμή που χαράξαμε μαζί με τη Γερμανία σε όλη την επικράτεια της Πολωνίας δημιούργησε για εμάς συνθήκες κάτω από τις οποίες οι Ουκρανοί και οι Λευκορώσοι που ζούσαν σε αυτά τα εδάφη δεν θα έπεφταν στα νύχια των φασιστών. Όμως η Πολωνία κατέρρευσε γρήγορα. Στις 17 Σεπτεμβρίου, η κυβέρνηση εγκατέλειψε τη χώρα καταφεύγοντας στη Ρουμανία και ο Στάλιν συνειδητοποίησε ότι οι Γερμανοί, και παρά το σύμφωνο, μπορούσαν να προχωρήσουν περαιτέρω. Και μόνο μετά από αυτό, δόθηκαν οι αντίστοιχες οδηγίες και εντολές: ο Κόκκινος Στρατός απελευθέρωσε εδάφη που μπορούσαν να πέσουν υπό ναζιστική κατοχή.

Πολλές μετασοβιετικές χώρες βασίζουν την κρατική τους πολιτική στην καταδίκη του συμφώνου και των «μυστικών πρωτοκόλλων». Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τη σύγχρονη Ουκρανία. Αλλά τα σημερινά δυτικά σύνορα της Ουκρανίας είναι το αποτέλεσμα του συμφώνου.

Έτσι ακριβώς. Τα σύνορα της Ουκρανίας από το 1991 είναι δώρα από τον Λένιν, τον Στάλιν και μετά τον Χρουστσόφ. Η Δυτική Ουκρανία είναι το έδαφος που αποκτήθηκε χάρη στον Στάλιν και τη Σοβιετική Ένωση, αλλά στην πραγματικότητα χάρη στη Ρωσία ως κύρια δημοκρατία. Στη Δυτική Ουκρανία, όταν ήταν ακόμη υπό την κυριαρχία της Αυστρίας και της Πολωνίας, δρούσε ένα πολύ σκληρό εθνικιστικό κίνημα. Πριν από τον πόλεμο, ο Μπαντέρα πολέμησε εναντίον των Πολωνών και μετά εναντίον μας στα μετόπισθεν. Από εκεί προέρχεται σε μεγάλο βαθμό η προέλευση του κινήματος Μπαντέρα, των συνεργών του Χίτλερ που εξόντωναν άμαχους πολίτες, σοβιετικούς στρατιώτες και αντάρτες. Έπρεπε να τους πολεμήσουμε πολύ σκληρά. Σήμερα στην Ουκρανία θυμούνται τα εδάφη τους, αλλά για κάποιο λόγο δεν γράφουν ποτέ στα σχολικά τους βιβλία ότι τα σύνορα που είχε η Ουκρανία το 1991 ήταν κυρίως χειρονομίες καλής θέλησης εκ μέρους της Ρωσίας. Κατά τη γνώμη μου, για τη Σοβιετική Ουκρανία τέτοια δώρα ήταν υπερβολικά, αλλά για τους εθνικιστές έγιναν πρόσφορο έδαφος για την προώθηση των νεοναζιστικών ιδεών τους.

Δεδομένων όλων αυτών των πολιτικών και ιστορικών προεκτάσεων, τι σημασία έχει το σύμφωνο για εμάς σήμερα;

Τεράστια. Πρέπει να το αντιμετωπίσουμε ως επίτευγμα και νίκη της σοβιετικής διπλωματίας εκείνης της περιόδου. Διαφορετικά, ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος θα είχε ως αποτέλεσμα ακόμη μεγαλύτερες απώλειες και κακουχίες για εμάς. Η σημερινή παγκόσμια κατάσταση θυμίζει από πολλές απόψεις εκείνη που αναπτύχθηκε κατά την προπολεμική πολιτική κρίση στα τέλη της δεκαετίας του '30 και στις αρχές της δεκαετίας του '40 του περασμένου αιώνα.

Βλέπουμε ότι οι δυτικές χώρες, που τότε υποστήριζαν τον Χίτλερ, σήμερα υποστηρίζουν τους νεοναζί στην Ουκρανία, θέλοντας να τους βάλουν εναντίον μας. Η Ουκρανία τροφοδοτείται με όπλα και χρήματα με τον ίδιο τρόπο όπως η Γερμανία μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Χίτλερ ήρθε στην εξουσία σε μεγάλο βαθμό χάρη στις δυτικές δυνάμεις, τις εταιρείες και τα οικονομικά συμφέροντα.

Ο παράγοντας της ύπαρξης βαθιών γεωπολιτικών αντιθέσεων και η ψυχική επιθυμία της Δύσης να μας εξαφανίσει δεν έχει εξαλειφθεί. Άλλωστε, πίσω από τον Χίτλερ, μάλιστα, στεκόταν ολόκληρη η Ευρώπη, κατακτημένη από αυτόν ή συνεργαζόμενη μαζί του. Ήταν η Ευρωπαϊκή Ένωση κάτω από τη ναζιστική σβάστικα. Και σήμερα, η ενωμένη Ευρώπη μας κοιτάζει επιθετικά, θέλοντας να μας εξαφανίσει. Όπως τότε, οι μόνοι μας σύμμαχοι είναι ο στρατός και το ναυτικό μας, καθώς και η Λευκορωσία.

Ως εκ τούτου, η αυτάρκεια, η οικονομία και η ανησυχία για την ασφάλειά μας θα πρέπει να είναι στην πρώτη γραμμή. Είναι απαραίτητο να εξαχθούν σοβαρά συμπεράσματα και να βασιστούμε στην εμπειρία των εγγράφων που είναι αποθηκευμένα στα αρχεία μας και σε αυτά του εξωτερικού.

Πηγή: https://vz.ru/politics/2024/8/23/1283186.html

Αναζητώντας το θαύμα πριν τον γκρεμό

Το «Finis Graeciae», πλέον, δεν αποτελεί πρόβλεψη μόνον των πεσιμιστών της ιστορίας. Συνιστά μια κοινή παραδοχή για τη μοιραία εξέλιξη στην οποία μας οδηγεί η ραγδαία απίσχναση του ελληνισμού. Οι αριθμοί, που δεν ψεύδονται, καταδεικνύουν τη θλιβερή πραγματικότητα.

Η δημογραφική συρρίκνωση είναι άνευ προηγουμένου. Οι θάνατοι σχεδόν διπλάσιοι των γεννήσεων -το 2023, 71 χιλιάδες γεννήσεις έναντι 127 χιλιάδων θανάτων. Θυμίζουμε ότι τη δεκαετία του 1930 οι γεννήσεις ήταν σταθερά γύρω στις 180.000. Η πυρηνική οικογένεια καταρρέει, είτε λόγω οικονομικής στενότητας που λειτουργεί αποτρεπτικά στην απόκτηση παιδιών, είτε λόγω κυρίαρχων ναρκισσιστικών προτύπων, που γιγαντώθηκαν κατά την μεταπολιτευτική περίοδο και σήμερα επιβάλλονται ως κυρίαρχη ιδεολογία.

Ταυτόχρονα, η φυγή των νέων στο εξωτερικό προς άγραν εργασίας συνεχίζεται αδιάκοπα. Οι διαφορές στις αποδοχές είναι τέτοιες που το όνειρο κάθε τελειόφοιτου των ελληνικών ΑΕΙ είναι πώς να πετάξει μακριά για να βρει τη τύχη του. Μοιραία, η ελληνική κοινωνία γηράσκει καταθλιπτικά γρήγορα. Ο μέσος ηλικιακός όρος έχει εκτιναχθεί. Η διάμεση ηλικία του πληθυσμού της ανέρχεται στα 46,1 έτη.

Τι μπορεί, όμως, να περιμένει κάποιος από έναν γηρασμένο πληθυσμό; Νέες ιδέες, υψηλή παραγωγικότητα, αμφισβήτηση του κατεστημένου, πατριωτική έξαρση; Μα αυτά συμβαίνουν σε κοινωνίες που σφύζουν από ζωή, από νιάτα, από εσωτερική ένταση. Αρκούν τα παραδείγματα συσχέτισης της δημογραφικής ευρωστίας με την Γαλλική, τη Ρωσική αλλά και την Ελληνική Επανάσταση.

Το πιθανότερο, λοιπόν, είναι ότι, αν δεν αλλάξει κάτι ριζικά, στην Ελλάδα του εγγύς μέλλοντός μας δεν θα συμβεί τίποτε το θεαματικό, τέτοιο τουλάχιστον που θα αντιστρέψει τον ρου μιας φθοροποιού κατάπτωσης. Μόνον καιροσκοπική προσαρμογή για τη διατήρηση των κεκτημένων, συμπεριλαμβανομένων των επιδομάτων, που παραπέμπουν στον ρωμαϊκό θεσμό της πελατείας, και διεκδικήσεις μιας καλής σύνταξης.

Ήδη οι συνταξιούχοι είναι περί τα 2,5 εκατομμύρια. Γι’ αυτό το ασφαλιστικό συνοδεύει σχεδόν αντανακλαστικά τις αναφορές στη δημογραφική κατάρρευση. Από πού θα βγαίνουν οι συντάξεις! Όχι η ίδια η ουσία του έθνους που πεθαίνει. Όχι το περιεχόμενο της κοινωνικής και πνευματικής ζωής μιας χώρας που μετατρέπεται σε απέραντο γηροκομείο. Πολύ περισσότερο, κουβέντα για το νόημα ύπαρξης του Ελληνισμού στο σύγχρονο κόσμο.

Εξάλλου, η ελληνικότητα διαχρονικά ήταν φορέας υψηλής πνευματικότητας. Σήμερα, όμως, που το πνεύμα καταδικάζεται στην εξορία της λησμονιάς, καθίσταται περιττή και η ελληνική συνιστώσα. Είναι βολικότερο, επομένως, να μιλούμε για το ελληνικό κράτος με όρους εμπορικής εταιρείας. Ως εκ τούτου, γιατί η πρόταση για την επίλυση του δημογραφικού προβλήματος να μην είναι η πρόσληψη νέου, φθηνού πρωτίστως για τις ισχυρές εγχώριες και αλλοδαπές επιχειρήσεις, εργατικού δυναμικού από τις αθρόες μεταναστευτικές ροές ασιατικής και αφρικάνικής προέλευσης;

 

Το πολιτισμικό στοιχείο, οι θρησκευτικές, εθνικές, ακόμη και γλωσσικές ταυτότητες, ωθούνται βιαίως στον ιδιωτικό χώρο, με νομική θεσμοθέτηση θεμελιωμένη στην ιδεολογική βάση που παρέχει ο ολοκληρωτικός δικαιωματισμός, για να δοθεί άπλετος ο δημόσιος, στην οικονομική διάσταση των σχέσεων. Αν και η ματαιότητα της δυστοπίας αποκαλύπτεται σταδιακώς μαζί με την επικινδυνότητά της, καθώς εκδηλώνεται με χαοτικά φαινόμενα.

 

Η παρακμιακή κατάπτωση, όμως, δεν περιορίζεται σε μια γραμμική διαδικασία. Η διαιώνιση των ζωτικών προβλημάτων επενεργεί διαλυτικά σε ολόκληρο τον «οργανισμό», επιταχύνοντας το τέλος του ή, όταν πρόκειται για συλλογικές οντότητες, την μετάλλαξή τους. Δεν συνεπάγεται, επομένως, ότι το 2070 η Ελλάδα θα συνεχίσει να είναι Ελλάδα, και απλώς θα κατοικείται από 7,5 εκατομμύρια κατοίκους, όπως προβλέπει η εκ νέου αναθεωρημένη προς τα κάτω, πρόβλεψη της Eurostat.

Τίποτε, για παράδειγμα, δεν εγγυάται ότι οι κάτοικοι της χώρας θα εξακολουθούν να είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία Έλληνες στη συνείδηση, ή ακόμη ότι η επικράτειά της θα παραμείνει αλώβητη. Η ιστορία, δυστυχώς για τον Φουκουγιάμα, που εγκαίρως ομολόγησε την αυταπάτη του για να διασώσει το κύρος του, αλλά πολύ περισσότερο για εμάς, δεν τελείωσε με το φωτογραφικό θριαμβευτικό ενσταντανέ της Δύσης, εκεί κάπου στις αρχές του 1990.

Γιατί, πέρα από την μεταναστευτική πλημμυρίδα τού, σε δημογραφικό οργασμό, παγκοσμίου νότου, παραμονεύουν οι υπαρκτές απειλές γειτόνων, που διεκδικούν, χωρίς να το κρύβουν, αύξηση του ζωτικού τους χώρου εις βάρος της Ελλάδας. Όπως είχε περιγράψει ο Καζαντζάκης, η οσμή της σήψης ενός έθνους ελκύει τα ισχυρά αρπακτικά.

Και για τον Ελληνισμό -σε Ελλάδα και Κύπρο- η Τουρκία, με όποια ηγεσία, ισλαμική ή κεμαλική, ήταν, είναι και θα είναι το μεγάλο αρπακτικό που τον απειλεί με κατασπάραξη, όχι μόνον εδαφική αλλά και ανθρωπολογική.

Υπάρχει, άραγε, κάποια χαραμάδα ελπίδας σε αυτό τον ιστορικό ζόφο, μια σανίδα σωτηρίας μέσα στον κατακλυσμό, πέρα από, τουλάχιστον για τους πλέον ενσυνείδητους, μιας ηρωικής ενατένισης του τέλους; Αν και το να πεθάνεις υπερηφάνως και αξιοπρεπώς σε εποχή παρακμής δεν είναι διόλου εύκολο. Όποιος, βεβαίως, το επέτυχε μετέτρεψε την μοιραία παροντική ήττα σε διαχρονική πνευματική νίκη, όπως μας δίδαξε ο Παλαιολόγος αλλά και τόσοι άλλοι που έμειναν αθάνατη σπορά στην λαϊκή μνήμη. 

Ποιο θα μπορούσε, λοιπόν, να ήταν το προνομιακό πεδίο που θα έκανε τη διαφορά, θα ανέτρεπε την νομοτέλεια της πτώσης, θα έδινε κάποια «φτερά», έστω και αν δεν είναι τα «πρωτινά, τα μεγάλα». 

Μήπως, η οικονομία, που μπορεί όντως να κινητοποιήσει τις κοινωνικές δυνάμεις και να δημιουργήσει προϋποθέσεις ισχύος; Δυστυχώς, τα δεδομένα συνεχίζουν να είναι άκρως απογοητευτικά για την καχεκτική παραγωγική δυναμική της χώρας. Η όποια ανάπτυξη καταγράφεται, και υπερπροβάλλεται σαν μαγική εικόνα, οφείλεται α) στις εισροές χρήματος από την Ε.Ε., για την εφαρμογή προγραμμάτων «πράσινης μετάβασης» και συναφών στόχων των κέντρων λήψης αποφάσεων, β) τον σωτήριο μεν αλλά ευμετάβλητο, και άκρως  διαβρωτικό ηθικών αξιών, κοινωνικών δεσμών και φυσικού περιβάλλοντος, τουρισμό και γ) το ξεπούλημα της ελληνικής ακίνητης περιουσίας σε αλλοδαπά κερδοσκοπικά, funds  – συχνά, όπως είχε πει ο Κώστας Σημίτης (“Οικονομική Επιθεώρηση”, Μάρτιος 2023), με δάνεια των ελληνικών τραπεζών! Προφανώς, αυτού του είδους η ανάπτυξη έχει κοντά ποδάρια και, κυρίως, δεν οδηγεί σε ριζική παραγωγική ανασυγκρότηση, που χρειάζεται η χώρα για να μπορέσει να επιβιώσει, να κρατήσει τα παιδιά της και να αναζωογονήσει την ημιθανή, σε μεγάλο μέρος της, περιφέρεια. Τα πράγματα καθίστανται χειρότερα, λαμβάνοντας υπόψη το δυσθεώρητο δημόσιο χρέος, που επηρεάζει καταλυτικά την, έτσι και αλλιώς, εξαρτημένη από πλείστα κέντρα πολιτική ζωή.

Αποκαρδιωτική, όμως, είναι και η εικόνα του κράτους και των θεσμών του. Οι εκσυγχρονιστικές παρεμβάσεις, κυρίως μέσω των εφαρμογών της ψηφιακής τεχνολογίας, δεν είναι ικανές να πυροδοτήσουν μια «επανάσταση» από τα πάνω. Ακόμη και να υπήρχε αυτή η πρόθεση, αδυνατούν να ανταποκριθούν οι κρατικές δομές, ενώ η «κρατική ιδεολογία» δεν εκπληρώνει την αποστολή της, καθώς, κατά την αναγκαία μεταπολιτευτική μετάβαση στον εκδημοκρατισμό και την προσαρμογή της στις υποχρεώσεις που απορρέουν από την Ε.Ε., έχασε τον αρχικό εθνοκεντρικό της χαρακτήρα.

Τέλος, η ιθύνουσα πολιτική και οικονομική τάξη, μια μείξη παλαιών και κυρίως νέων τζακιών των τελευταίων δεκαετιών, με έντονη την παρασιτική, οικονομική και ιδεολογική, λειτουργία, επίσης δεν δείχνει σοβαρή διάθεση να ηγηθεί μιας συλλογικής προσπάθειας εθνικής επιβίωσης. Σε αυτό το βαλτωμένο ιστορικό τοπίο, ως ύστατη επιλογή προκρίνει την, ει δυνατόν, ολοκληρωτική παραχώρηση της χώρας σε διεθνή κέντρα επιρροής, τα οποία σε αντάλλαγμα θα εγγυώνται την επιβίωσή της. Το δικαιολογητικό ιδεολογικό μοτίβο της απάρνησης των εθνικών ευθυνών από την ηγετική ελίτ εστιάζεται στην ανάγκη ταύτισης με τον δυτικό κόσμο. Εξ ου και η επιμονή στην καταξίωση πρωταγωνιστών της σύγχρονης ιστορίας μας που εμφορούνταν στην εποχή τους από ανάλογες αντιλήψεις, όπως ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, έναντι των δημοφιλών στην εθνική συλλογική μνήμη αγωνιστών της ανεξάρτητης τάσης. Το αφήγημα, ωστόσο, χωλαίνει στην εφαρμογή του. Αφενός, η δύση δεν δείχνει, έως σήμερα τουλάχιστον, καμία πρόθεση να αναδείξει την Ελλάδα σε συνοριακό της προπύργιο. Αντιθέτως, εξακολουθούν να είναι έντονες οι δυτικές πιέσεις, ίσως και με την αναμονή για την μετα-Ερντογάν εποχή, για σοβαρές παραχωρήσεις προς την νεοοθωμανική Τουρκία, ώστε η τελευταία να έχει κίνητρο να μην απομακρυνθεί περισσότερο από το δυτικό στρατόπεδο. Αν και δεν λείπουν οι ημεδαποί πρόθυμοι που εργάζονται προς την ίδια κατεύθυνση, στο όνομα υποτίθεται του ρεαλισμού αλλά ενίοτε και του κέρδους τους. Αφετέρου, η ίδια η δύση έχει βυθιστεί σε μια σύνθετη κρίση, που εκτός από οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά, εκδηλώνει και ταυτοτικά. Η επέλαση εναντίον των εθνικών συνειδήσεων, των ιστορικών παραδόσεων, των θρησκευτικών πεποιθήσεων που βυσσοδομεί στον ευρωπαϊκό χώρο επιτείνει μοιραία τη διαλυτική πορεία που υφίσταται η Ελλάδα. Αναμφίβολα, μια σοβαρή πανευρωπαϊκή αντίδραση στα υπονομευτικά ιδεολογήματα θα ήταν προς όφελος και της ελληνικής υπόθεσης. Αλλά αυτό προϋποθέτει και ένα βαθμό χειραφέτησης από τον αμερικανικό παράγοντα, προοπτική, ωστόσο, δυσδιάκριτη στο ορατό μέλλον. 

Ασφαλώς σε όλες τι πιο πάνω διαπιστώσεις η πραγματικότητα δεν είναι μονόχρωμη. Υφίστανται σε όλα τα επίπεδα στοιχεία δυναμικά, αξιόπιστα και ελπιδοφόρα, αλλά παραμένουν μειοψηφικά, δεν είναι αυτά που δίνουν τον τόνο, που καθορίζουν την γενική πορεία. 

Έτσι, λοιπόν, στην άκρη του γκρεμού, αναζητούμε ένα θαύμα για τη σωτηρία. Θαύμα όχι εξ ουρανού, αλλά γήινο, με την μορφή ενός δημιουργικού «ανορθολογικού» κύματος εντός της κοινωνίας, που, αψηφώντας τη «ρεαλιστική» λογική της φθοράς, μπορεί να ανατρέψει τη φορά των πραγμάτων. Ανορθολογισμός που θα απορρίπτει τον υλιστικό ατομικισμό, την τυραννία της εικόνας και της ομοιομορφίας και θα επιζητά τη συγκρότηση ήθους. Κύμα που θα κατέληγε στο βάθος του χρόνου σε ζύμη μιας πιθανής αναγέννησης. Άραγε, γίνονται ακόμη θαύματα στην εποχή μας; 

Η Ρωσική Σκέψη τον 19ο αιώνα

 

Το κείμενο είναι η διάλεξη που δόθηκε στην "Φιλοσοφική Εταιρεία Κύπρου", στις 21 Μαρτίου 2024, στο Θέατρο του ΡΙΚ (Λευκωσία) 

 

 

Αγαπητές φίλες και αγαπητοί φίλοι 

 

Κατ' αρχάς θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Πρόεδρο της Φιλοσοφικής Εταιρείας Κύπρου, τον κ. Κλείτο Ιωαννίδη, για τη τιμητική πρόσκλησή του να μιλήσω ενώπιον σας. 

Το θέμα που θα θίξουμε σήμερα είναι αυτό της ρωσικής σκέψης κατά τον 19^ο αιώνα. 

Αφορμή της παρουσίασης υπήρξε η ολοκλήρωση από μέρους μου της μετάφρασης από τα ρωσικά ενός πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου, με τον τίτλο Δοκίμια της Ρωσικής Φιλοσοφίας, του Σεργκέι Λεβίτσκι, ενός εμιγκρέ που βρέθηκε στη Δύση μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Πρόκειται για μια παρουσίαση της ιστορίας της ρωσικής σκέψης, βασισμένη σε πρωτότυπες πηγές αλλά και σε βιβλία όπως η Ιστορία της Ρωσικής Φιλοσοφίας του Λόσσκι και του ομότιτλου βιβλίου του Ζενκόβσκι. Αποτελείται από δύο τόμους, από τους οποίος ο πρώτος ξεκινά προλογικά από τις απαρχές της ρωσικής πνευματικής δημιουργίας και επικεντρώνεται στον 19^ο αιώνα, καταλήγοντας στον Βλαδίμηρο Σολοβιώφ, που εγκαινιάζει μια νέα εποχή της ρωσικής σκέψης. Στο δεύτερο τόμο παρουσιάζονται αναλυτικά η λεγόμενη θρησκευτικό-φιλοσοφική αναγέννηση, που λαμβάνει χώρα στο πρώτο μισό του 20^ού αιώνα με πλειάδα φιλοσόφων, όπως ο Μπερντιάεφ, ο Μπουλγκάκωφ, ο Σεστώφ, ο Φλορένσκι, ο Λόσσκι, αλλά και τα βασικά ρεύματα της σοβιετικής φιλοσοφίας μέχρι την χρουστσοφική περίοδο. 

Σήμερα θα αναφερθούμε στον 19^ο αιώνα, λέγοντας και κάποια στοιχεία για όσα προηγήθηκαν, καθώς για την κατανόηση των κοινωνικών φαινομένων και των ιδεολογικών ρευμάτων απαιτείται πάντα και το μακρύ ιστορικό υπόβαθρο που προηγείται. 

Η ρωσική σκέψη του 19^ου αιώνα είναι ένα θέμα όχι άγνωστο στον Έλληνα και εν γένει Ευρωπαίο άνθρωπο. Κι αυτό συμβαίνει διότι έχουμε μικρή ή μεγάλη γνώση της ρωσικής λογοτεχνίας. Έχουμε διαβάσει κάποια από τα εκπληκτικά δημιουργήματα των Γκόγκολ, Τολστόι, Ντοστογιέφσκι, Τσέχωφ, Τουργκιένεφ. Επιπλέον, στα αθηναϊκά θέατρα κάθε χρόνο ανεβαίνουν αρκετές παραστάσεις που βασίζονται στη ρωσική λογοτεχνία. Κάποιος θα πει ότι εδώ μιλούμε για φιλοσοφία και όχι για λογοτεχνία. Όμως, εδώ έγκειται και το μυστικό της λογοτεχνίας της εποχής εκείνης. Είναι ταυτόχρονα και φιλοσοφία, και οι σημαντικότεροι λογοτέχνες φιλοσοφούν δια της λογοτεχνικής οδού. Ο Καζαντζάκης είχε δει την αιτία αυτού του φαινομένου στη σκληρή λογοκρισία. Δηλαδή η απαγόρευση της ελεύθερης έκφρασης της φιλοσοφίας ή της κοινωνιολογίας, της πολιτικής έβρισκε διέξοδο στην λογοτεχνία. Προσωπικά δεν συμφωνώ απολύτως. Νομίζω ότι εδώ ήρθε να συναντηθεί η αχαλίνωτη φαντασία των Σλάβων με την αγωνία που προκαλούσε η αναζήτηση της ρωσικής ταυτότητας. Κι αυτό είναι το κεντρικό στοιχείο σε όλη τη διάρκεια αυτού του αιώνα. Ποια είναι η Ρωσία, ποια η ταυτότητά της, ποια η σχέση της με τη Δύση, πώς θα επιλύσει τις βαθιές της αντιθέσεις. 

Ένα ακόμη στοιχείο, που πρέπει να έχουμε υπόψη μας για πολλούς από τους Ρώσους διανοούμενους της εποχής αυτής είναι ότι ο βίος και το έργο τους ταυτίζονται. Δεν είναι άλλοι στα γραπτά τους από τη ζωή τους. Στα βιβλία τους, στα άρθρα τους εκφράζουν τις άμεσες προσωπικές τους αγωνίες, και δέχονται τις συνέπειες των έργων τους. Γι’ αυτό και βλέπουμε να αλλάζουν στάση όταν περνούν από σοβαρές ηθικές, εσωτερικές κρίσεις. Οι Δεκεμβριστές εκτελούνται ή εξορίζονται. Το ίδιο και πολλοί επαναστάτες επίγονοί τους. Ο Τσααντάγιεφ χαρακτηρίζεται τρελός. Ο Γκόγκολ καίει τα γραπτά του, και βυθίζεται σε θρησκευτική έκσταση. Ο Ντοστογιέφσκι βιώνει εσωτερική κρίση στα κάτεργα που είχε εξοριστεί και αναπροσανατολίζει τη σκέψη του. Ο Τολστόι θα περάσει δύο κρίσεις, και από τον Πόλεμο και Ειρήνη φθάνει στα ηθικολογικά κείμενα στο τέλος της ζωής του και τη μοιραία φυγή του προς το άγνωστο στα 82 του χρόνια, που θα του στοιχίσει τη ζωή. Ο Σολοβιώφ βλέπει οράματα στην έρημο της Αιγύπτου και οδηγείται σε μυστικιστική στροφή. 

 

Η ρωσική σκέψη πριν τον 19^ο αιώνα

Ρωσική σκέψη, με την έννοια της φιλοσοφίας, ουσιαστικά δεν διαθέτουμε πριν από τα τέλη του 18^ου και τις αρχές του 19^ου αιώνα. Αυτή περιορίστηκε στα λαϊκά παραμύθια, στους βίους των αγίων αλλά και στην υπέροχη εικονογραφία. Όλοι γνωρίζουμε τη σχολή του Νόβγκοροντ και τον Αντρέϊ Ρουμπλιώφ. Ο πρίγκηψ Τρουμπετσκόι είχε χαρακτηρίσει τη ρωσική αγιογραφία ως φιλοσοφία με χρώματα. Δυστυχώς, στο γύρισμα των αιώνων αυτή αντικαταστάθηκε από μια μπαρόκ τεχνοτροπία, προερχόμενη από τα δυτικά. 

Οι ιστορικοί της ρωσικής φιλοσοφίας κάνουν λόγο για μια παρατεταμένη σιωπή, μια έλλειψη εκδήλωσης της σκέψης σε ανώτερο επίπεδο. Τι ήταν αυτό άραγε που την προκάλεσε; Ο Τσααντάγιεφ πρώτος είπε ότι η αιτία ήταν πως η πίστη στους Ρώσους προήλθε από το Βυζάντιο. Έτσι χάθηκε η σχέση με την αρχαιότητα και με τη φιλοσοφία. Όμως η αρχαιότητα ήταν πάντα ζώσα στο Βυζάντιο. Ωστόσο, οι νεοφώτιστοι δεν μπορούσαν να την κατανοήσουν. Όπως και τα δύσκολα έργα των Πατέρων. Γιατί απλούστατα εντάσσονται στον χριστιανικό κόσμο μέσω της σλαβικής γλώσσας.

Τα ιστορικά γεγονότα θα περιθωριοποιήσουν ακόμη περισσότερο το ρωσικό κόσμο. Η εισβολή των Μογγόλων, ο ταταρικός ζυγός, η μεταφορά του κέντρου των ανατολικών Σλάβων στο δουκάτο της Μόσχας, η κατάληψη της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Οθωμανούς, αλλά και η προηγηθείσα ενωτική σύνοδος Φλωρεντίας-Φερράρας, θα δημιουργήσουν αισθήματα ηρωικής απομόνωσης στην νέα Ρωσία. Τότε εμφανίζεται και η ιδέα για την Τρίτη Ρώμη, σε ένα περιβάλλον μεσσιανικό. Ο Ιβάν ο τρομερός θα φθάσει να πει: η πίστη μας δεν είναι ελληνική, είναι ρωσική, χριστιανική. 

Η Εκκλησία θα έχει ρόλο κυρίαρχο στην κοινωνική ζωή αλλά και στην ανάπτυξη του κράτους. Ασκητές καταφεύγουν σε απόμερες περιοχές. Εκεί, σύντομα, καταφθάνουν και άλλοι μοναχοί. Δημιουργούνται μονές. Γύρω από τις μονές εμφανίζονται χωριά. Οι μονές μετατρέπονται σε κέντρα πνευματικά, διοικητικά αλλά και εμπορικά. Έτσι επεκτείνεται η Ρωσία. Αυτή η επέκταση όμως δημιουργεί αντιθέσεις και στο εσωτερικό της Εκκλησίας. Δύο μεγάλα ρεύματα θα συγκρουστούν για ένα διάστημα. Βλέποντας την εκκοσμίκευση της εκκλησίας και των μονών, οι λεγόμενοι Γέροντες πέρα από τον Βόλγα, με επικεφαλής τον Νείλο Σόρσκι, επηρεασμένοι από τον ησυχασμό του Γρηγορίου Παλαμά, κηρύττουν την ακτημοσύνη, και τη διακοπή των στενών σχέσεων με το κράτος. Απέναντί τους οι Ιωσηφίτες, που θέλουν Μονές οργανωμένες, άξονες του κράτους. Νικούν οι δεύτεροι. Αλλά και οι πρώτοι αφήνουν τις καταβολές τους. Από αυτό το υπόγειο ρεύμα, τον 18^ο αιώνα, θα αναδειχθούν δύο μεγάλες μορφές: ο Παΐσιος Βελιτσκόφσκι και ο Τύχων Ζαντόνσκι, που θα επηρεάσουν το ρεύμα του σλαβοφιλισμού κατά τον επόμενο αιώνα. Τον Τύχωνα θα τον αποθανατίσει ο Ντοστογιέφσκι σε δύο έργα του ως Τύχων στους Δαιμονισμένους και ως στάρετς Ζωσιμά στους Αδελφούς Καραμάζωφ. 

Η Ρωσία πριν από τον Μ.Πέτρο θα βιώσει έναν ακόμη ισχυρότερο διχασμό. Αυτόν μεταξύ των οπαδών του πατριάρχη Νίκωνα και των λεγόμενων παλαιόπιστων, με επικεφαλής τον πρωθιερέα Αββακούμ. Αιτία, η απόφαση για τη διόρθωση κειμένων σύμφωνα με το ελληνικό πρωτότυπο. Αλλά και η τέλεση του σταυρού με τα τρία δάκτυλα, αντί για δύο. Οι παλαιόπιστοι υποστηρίζουν ότι οι αλλαγές εκπορεύονται από τον Αντίχριστο. Αντιδρούν βίαια, οδηγούνται σε χιλιάδες αυτοπυρπολήσεις. Οι διαφωνούντες θα αποτελέσουν μεγάλο τμήμα της ρωσικής κοινωνίας μέχρι και τις αρχές του 20ού, όπως και οι οπαδοί άλλων αιρέσεων. 

Το κομβικό ιστορικό γεγονός που θα επηρεάσει τη Ρωσία για τους αιώνες που θα ακολουθήσουν είναι ο εκδυτικισμός που επιβάλλει ο Μ. Πέτρος. Με τη βία θα επιδιώξει να μεταμορφώσει τα ανώτερα στρώματα σε Ευρωπαίους. Από τη συμπεριφορά, τη γλώσσα μέχρι και στο ντύσιμο και την επιβολή ξυρίσματος της γενειάδας. Ταυτόχρονα, ο τσάρος συρρικνώνει τον ρόλο της εκκλησίας. Καταργεί το πατριαρχείο. Ορίζει μόνον μια επιτροπή, που θα ονομαστεί ιερά σύνοδος, και όπου ο κύριος παράγων εκεί θα είναι ένας εισαγγελέας. Ως εκ τούτου, τα ανώτερα στρώματα αποκόπτονται από το εκκλησιαστικό βίωμα, σε αντίθεση με το λαϊκό σώμα, που μένει στενά συνδεδεμένο με τις θρησκευτικές μου αντιλήψεις, όπως και δεισιδαιμονίες και προλήψεις.

Επίσης, από τον Μ. Πέτρο ενισχύεται και η δουλοπαροικία. Οι δουλοπάροικοι καθίστανται πλέον ιδιοκτησία του γαιοκτήμονα. Τους πουλά όπως θέλει, αποσπώντας τους ακόμη και από την οικογένειά τους. Ο σκοπός είναι η αύξηση των εσόδων του κράτους από τους φόρους και την παραγωγικότητα. Η αιτία είναι η συντήρηση ενός τεράστιου στρατού, που έφθασε τους 200 χιλ. στρατιώτες στα χρόνια του Πέτρου και 800 χιλ. τον 19^ο αιώνα. Το ποσοστό των δουλοπάροικων έφθασε στο 55% της ρωσικής κοινωνίας! Αυτό το κοινωνικό χάσμα που οδήγησε σε έκρηξη των αντιθέσεων, εύλογα επηρέασε τα πολιτικά και ιδεολογικά κινήματα της Ρωσίας μέχρι και τις αρχές του 20ού. 

Ταυτόχρονα, η αυτοκρατορία γνωρίζει μια δημογραφική έκρηξη. Από 13 εκ. την εποχή του Μ. Πέτρου θα φθάσει τα 40 στις αρχές του 19^ου αιώνα και τα 70 στα τέλη του. Εκτός από την αύξηση των γεννήσεων, η αύξηση οφείλεται και στην εδαφική επέκταση, που συνεπαγόταν την ενσωμάτωση στον πληθυσμό νέων λαών, με διαφορετικό πολιτισμό και θρησκεία. Ένας ακόμη πεδίο σοβαρών αντιθέσεων, που αδυνατούσε να διαχειριστεί η τσαρική εξουσία.  

Ο εκδυτικισμός του Μ. Πέτρου, φέρνει τους πρώτους σημαντικούς διανοούμενους, που ήταν κυρίως πρακτικοί επιστήμονες. Ξεχωρίζει ο Μιχαήλ Λομονόσωφ, ένα πανεπιστήμιο από μόνος του όπως είπε ο Πούσκιν, ο οποίος είχε επηρεαστεί από τον Ντεκάρτ και τον Λάιμπνιτς. Ο Λομονόσωφ ήταν ντεϊστής και υποστήριζε ότι η μελέτη της φύσης και του ευαγγελίου ήταν οι δύο τρόποι αναγνώρισης του θείου. 

Στη συνέχεια, οι ιδέες του γαλλικού διαφωτισμού θα εισέλθουν με ορμή στη Ρωσία και ιδιαίτερα στο παλάτι μέσω της ίδιας της τσαρίνας της Μ. Αικατερίνης, η οποία αλληλογραφούσε, μεταξύ άλλων, με τον Βολταίρο και τον Ντιντερό. Η γαλλική επανάσταση έβαλε, όμως, ένα φρένο σε αυτήν την λατρεία του διαφωτισμού. Ωστόσο, η γαλλική επιρροή παρέμεινε ως ισχυρός μιμητισμός σε βαθμό που τα μέλη της ρωσικής αριστοκρατίας μιλούσαν μεταξύ τους στα γαλλικά, διευρύνοντας περισσότερο το χάσμα με τον λαό. 

Την ίδια εποχή ανθίζουν οι μασονικές στοές. Οι ιδέες των μασόνων επιδιώκουν να ισορροπήσουν τον ρασιοναλισμό, που επιβάλλει η γαλλική επανάσταση, με τον χριστιανισμό, από τον οποίο επιδιώκουν να αφαιρέσουν κάποιες προκαταλήψεις. Ένα από τα αιτήματα των μασόνων είναι η καλύτερη μεταχείριση των δουλοπάροικων. Εξέχουσα μορφή ανάμεσά τους ήταν ο Νικολάι Νοβικώφ, ιδρυτής των πρώτων περιοδικών στη Ρωσία, ο οποίος, μετά τη γαλλική επανάσταση, φυλακίστηκε για τις ιδέες του.  

Σημαντικότερος διανοούμενος αυτής της περιόδου υπήρξε αναμφισβήτητα ο Αλεξάντερ Ραντίστσεφ. Με σημαντικές σπουδές στη Δύση, έγραψε ένα βιβλίο με τον τίτλο Ταξίδι από την Πετρούπολη στην Μόσχα, στο οποίο αποτύπωσε τις οδυνηρές εντυπώσεις από την μίζερη ζωή των δουλοπάροικων. Η τύχη του ήταν η φυλάκιση, η εξορία και μετά την επιστροφή του, με διαταγή του τσάρου Παύλου, η αυτοκτονία. Ο Ραντίστσεφ διέθετε, όμως, κι ένα ισχυρό φιλοσοφικό υπόβαθρο. Έγραψε ένα σπουδαίο βιβλίο Για την θνητότητα του ανθρώπου και την αθανασία του, στο οποίο αντικρούει τα επιχειρήματα των υλιστών εναντίον της αθανασίας της ψυχής.   

Σπουδαία προσωπικότητα ήταν επίσης ο Ουκρανός Χριχόρι Σκοβοροντά, ο οποίος, βιώνοντας μια εσωτερική κρίση, έγινε δια βίου περιπλανώμενος. Η σκέψη του βασίζεται στον δυισμό ορατού και αοράτου κόσμου. Υποστήριζε ότι κάθε επίγειο είναι σκιά και ίχνος του θείου κόσμου. Έγραψε ότι πηγή του κακού είναι το θέλω. «Η θέληση, η ακόρεστη κόλαση, όλα σε εσένα δηλητήριο. Για όλους εσύ δηλητήριο». Ζήτησε την απελευθέρωση από αυτόν τον κόσμο. Στον τάφο του γράφτηκε «ο κόσμος τον έπιασε αλλά δεν τον κράτησε». 

 

Απαρχές του 19ού αιώνα

Ο 19^ος αιώνας θα εισέλθει με αισιοδοξία για τη Ρωσία. Ο τσάρος Αλέξανδρος Α΄ είχε ανατραφεί με φιλελεύθερες αξίες και διέθετε μεγάλη μόρφωση. Όμως δεν μπόρεσε να εφαρμόσει τις μεταρρυθμίσεις που αρχικώς ίσως υπολόγιζε. Αντιθέτως, στο τέλος της ηγεμονίας του περιέπεσε σε μυστικιστική έξαρση, που επέτρεψε στην ακραία αντίδραση να αναλάβει τα ηνία, ενώ ο ίδιος συνέχισε να οραματίζεται έναν οικουμενικό χριστιανικό κόσμο. 

Κομβικό ιστορικό γεγονός της περιόδου είναι οι ναπολεόντειοι πόλεμοι. Η νίκη στο πατριωτικό πόλεμο του 1812, όταν εισέβαλε η στρατιά του Ναπολέοντα στη ρωσική γη, και η προέλαση των Ρώσων μέχρι το Παρίσι, δημιούργησαν εθνική αυτοπεποίθηση. Ταυτόχρονα, όμως, έφεραν σε άμεση επαφή τους Ρώσους ευγενείς με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Στους κόλπους τους θα ανθίσουν οι προοδευτικές ιδέες αλλά και ένας ισχυρός μεσσιανισμός. Η αίσθηση της μεγάλης αποστολής προς χάριν ολόκληρης της ανθρωπότητας. 

Σύντομα αυτές οι ιδέες αποκρυσταλλώνονται σε δύο μεγάλες παράνομες οργανώσεις. Στις εταιρείες του Βορρά και του Νότου. Η Εταιρεία του Βορρά, που ήταν μετριοπαθέστερη, πρόσβλεπε σε μια ομοσπονδιακή δημοκρατική Ρωσία, στα πρότυπα των ΗΠΑ. Η νότια, πιο σκληροπυρηνική, δεν απέκλειε και τη δολοφονία του τσάρου. Η εξέγερση της Βόρειας Εταιρείας τον Δεκέμβριο του 1825 αποτυγχάνει και αναλαμβάνει ο Νικόλαος Α΄ να επιβάλει μια καταθλιπτική λογοκρισία. 

Ο σπόρος όμως έχει πέσει. Οι νέοι αναζητούν διέξοδο. Τώρα πλέον δεν είναι ο γαλλικός διαφωτισμός αυτός που θα επηρεάζει τις σκέψεις. Αλλά η γερμανική φιλοσοφία. Αρχικώς ο Καντ και ο Φίχτε και στη συνέχεια ο Σέλλινγκ και ο Χέγκελ. 

Ήδη το 1823 ιδρύεται ένας φιλοσοφικός όμιλος, οι Λιουμπομούντροι, οι εραστές της σοφίας, που απαρτίζεται από νέα παιδιά 17-20 χρονών. Διαβάζουν, γράφουν, αγωνιούν και οραματίζονται. Επιθυμία τους να συμφιλιώσουν τον λόγο με το ένστικτο. Είναι ίσως οι πρώτοι στη Ρωσία που βλέπουν την επερχόμενη παρακμή της Ευρώπης λόγω της επικράτησης του στεγνού ρασιοναλισμού, ενός πολιτισμού χωρίς καρδιά. Στις Ρωσικές Νύχτες ο πρίγκηπας Οντόγιεφσκι γράφει «Η Δύση πεθαίνει, δεν πρέπει εμείς οι Ρώσοι να σώσουμε μόνον το σώμα, αλλά και τη ψυχή της Ευρώπης». 

Την ίδια περίοδο ξεδιπλώνεται η λεγόμενη χρυσή εποχή της λογοτεχνίας, με πατριάρχη τον Αλέξανδρο Πούσκιν, που ενώνει το λαϊκό με το λόγιο, επιδιώκοντας να κλείσει το μεγάλο χάσμα. 

Το 1836, δημοσιεύεται στο περιοδικό Τηλεσκόπιο η 1^η φιλοσοφική επιστολή του Πιότρ Τσααντάγιεφ, που ακούγεται ως πυροβολισμός εν τω μέσω της νυχτός. 

«Η Ρωσία είναι μια παρεξήγηση και ένα ελάττωμα στο σχέδιο του κόσμου». 

«Κλειστήκαμε στη θρησκευτική μας απομόνωση. Δεν ανακατευτήκαμε στη μεγάλη θρησκευτική εργασία εκεί που διαμορφώθηκαν οι κοινωνικές ιδέες του χριστιανισμού».

«Ζούμε παροντικά χωρίς παρελθόν και μέλλον»

«Το ρωσικό αίμα είναι εχθρικό προς την πρόοδο» 

«Η Ρωσία είναι καταραμένη από την μοίρα της». 

Ο Τσααντάγιεφ πίστευε στη Θεία Πρόνοια, στο σχέδιο του Θεού. Και έβλεπε ότι η Ρωσία δεν επιτελούσε κανένα θετικό ρόλο σε αυτό το σχέδιο, σε αντίθεση με τη Δύση. Η ρωσική πολιτική τάξη και η διανόηση πάγωσαν. Ο Τσααντάγιεφ χαρακτηρίστηκε τρελός. Οι υπόλοιπες επιστολές του δεν θα δημοσιευθούν. Το περιοδικό θα κλείσει. 

Οι θέσεις του όμως θα συμβάλουν την εκδήλωση των δύο μεγάλων ρευμάτων του 19ού αιώνα. 

Το σλαβοφιλικό και το δυτικιστικό ή δυτικόφιλο.

Όπως κατανοούμε και από τους όρους, πρόκειται για κινήματα που έχουν διαφορετικό προσανατολισμό και διαφορετικές αφετηρίες. Το σλαβοφιλικό αρδεύει τις ιδέες του από τις εσωτερικές πηγές. Κυρίως τη ρωσική παράδοση, την προερχόμενη πριν από την εποχή του Μ. Πέτρου και σε κάποιες περιπτώσεις και από το Βυζάντιο. Οι οπαδοί αυτού του ρεύματος έβλεπαν στη Δύση -που είχαν επικρατήσει οι αρχές του ρασιοναλισμού, της στενής λογικής, του ατομικισμού, του ωφελιμισμού, της αθεΐας και σύντομα του σοσιαλισμού, που επαγγέλλονταν μια καταθλιπτική ισότητα προς τα κάτω- την απουσία νοήματος της ζωής, τη στέρηση της εσωτερικής ελευθερίας, το θάνατο της Ευρώπης. Αντέτασσαν σε αυτά τα φαινόμενα τις αξίες της αδελφοσύνης, της αλληλεγγύης, της ταπεινότητας, της πίστης. Έβλεπαν τη σωτηρία προερχόμενη από την Ανατολή. Κάποιοι στίχοι της εποχής ανέφεραν χαρακτηριστικά «με ένα θανατηφόρο πέπλο η Δύση θα καλυφθεί -βαθύ σκοτάδι εκεί άκουσε τη φωνή του πεπρωμένου σήκω με μια νέα λάμψη, ξύπνα κοιμωμένη Ανατολή». Αλλά την ίδια ώρα, σε μια λογική τα του καίσαρος των καίσαρι, ήσαν φιλομοναρχικοί, και αντιδημοκρατικοί. Αν και έβλεπαν στην κοινότητα των χωρικών, το Μιρ, την πραγματική δημοκρατία. 

Οι δυτικιστές, αντιθέτως, πίστευαν ότι στη Δύση εμπεδωνόταν η ελευθερία, η δημοκρατία, η ισότητα. Και όταν ανακάλυπταν ότι αυτό δεν ήταν ακόμη μια πραγματικότητα, ενστερνίζονταν τις ανατρεπτικές ιδέες που έρχονταν από τη Ευρώπη, αρχικώς του ουτοπικού σοσιαλισμού, αργότερα του μαρξισμού. Ακόμη ανέπτυσσαν δικές τους ανατρεπτικές ιδεολογίες, όπως ο αναρχισμός του Μπακούνιν, ή το κίνημα των ναρόντνικων, που στράφηκε προς την απελευθέρωση των χωρικών, σε μια πρωτοφανή πορεία της διανόησης προς το λαό. 

Κάποιοι από τους δυτικιστές θα φθάσουν στην πλήρη απόρριψη της Ρωσίας, όπως ο Αλμάζωφ, που θα γράψει «πόσο γλυκά την πατρίδα την μισώ, πόσο άπληστα προσμένω τον όλεθρό της». Ή ο Κοζαλόφσκι που θα επηρεάσει τον μαρκήσιο ντε Κουστέν, που έγραψε το βιβλίο Η Ρωσία το 1839 το οποίο θεωρείται η απαρχή της ρωσοφοβίας. 

 

Πρώιμοι Σλαβόφιλοι

Κορυφαίοι πρώιμοι σλαβόφιλοι ήταν ο Αλεξέι Χομιακώφ και ο Ιβάν Κιρέεφσκι. Και οι δυο τους εξαιρετικά μορφωμένοι, γνώριζαν επαρκώς τη Δύση αλλά στράφηκαν στην Ανατολή. Ο Χομιακώφ οραματιζόταν την εκκλησιαστικότητα (Σομπόρνοστ) της κοινωνίας. Η Εκκλησία ήταν το μυστικό σώμα του Χριστού, ένας θεανθρώπινος οργανισμός. Και γι’ αυτό η ολοκληρωμένη αλήθεια μπορεί να αποκτηθεί μόνον εντός της Εκκλησίας. Γιατί εκτός αυτής κατακερματίζεται. Η Εκκλησία γνωρίζει την αδελφοσύνη αλλά όχι την υπηκοότητα. Η Ορθοδοξία είναι η σύνθεση ενότητας και ελευθερίας. 

Ο Χομιακώφ προωθεί πρώτος την λατρεία της κοινότητας -του Μιρ- την αυτοοργάνωση των χωρικών, όπου το θρησκευτικό και πολιτικό στοιχείο είναι αλληλένδετα. Αυτή η λατρεία του Μιρ πέρασε αργότερα στο αριστερό κίνημα των ναρόντνικων. 

Ο Χομιακώφ θέλει τον τσάρο, αλλά ως πρώτο υπηρέτη του λαού. Ταυτόχρονα, θεωρεί ότι η Εκκλησία δεν είναι εξουσία, όπως δεν είναι εξουσία ο Θεός ή ο Χριστός. Η εξουσία είναι εξωτερική. Η Εκκλησία είναι αλήθεια. 

Για τη Δύση έλεγε αφενός ότι ήταν η γη των θαυμάτων, αλλά μολύνθηκε από τον ρασιοναλισμό και τον ατομικισμό. 

Ο άλλος σημαντικός σλαβόφιλος ήταν ο Κιρέεφσκι. Η σύζυγός του ήταν πνευματική θυγατέρα του Σεραφείμ του Σαρώφ, και είχε επαφές με τους Γέροντες της Οπτίνα. Κάποτε ο σύζυγός της τής διάβαζε Σέλλινγκ και όταν αυτή δεν εξεδήλωσε τον ενθουσιασμό της την ρώτησε και αυτή του είπε ότι όλα αυτά της ήταν γνωστά από τους Άγιους Πατέρες της Εκκλησίας. Ο Κιρέεφσκι έγραφε ότι η χριστιανική σοφία είναι διαποτισμένη από το πνεύμα της ταπεινότητας, σε αντίθεση με τη δυτική υπερήφανη πίστη στην ανθρώπινη λογική. Αντέτασσε στον ατομικισμό της την αδελφοσύνη. Και αυτός οραματιζόταν την εκκλησιαστικοποίηση της κοινωνίας, για να γίνει κατορθωτή η ακεραιότητα του ανθρώπινου πνεύματος, να γιατρευτεί ο διχασμός μεταξύ της διψασμένης για πίστη ψυχής και του ψυχρού μυαλού. 

 

Πρώιμοι Δυτικιστές

Περνάμε τώρα στους πρώιμους δυτικιστές. Οι ιδέες και τα κίνητρά τους χαρακτηρίζονται από την τάση προς τον ουμανισμό, την υπεράσπιση της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της αξιοπρέπειας της προσωπικότητας. Οι επιρροές τους, εκτός από τον ιδεαλισμό των Σελλινγκ και Χέγκελ, είναι ακόμη ο Μοντεσκιέ, ο Άνταμ Σμιθ και ο ποιητής Σίλλερ. 

Αντιθέτως η ύστερη δυτικοφιλία χαρακτηρίζεται από μαχητική εκκοσμίκευση, αντιχριστιανισμό, διεθνισμό, υλισμό.

Ο πρώτος σημαντικός δυτικιστής μετά τον Τσααντάγιεφ, ήταν ο κριτικός λογοτεχνίας Βησαριόν Μπελίνσκι, αρχικώς επηρεασμένος από τον ουτοπικό σοσιαλισμό και τον Χέγκελ. Στη συνέχεια όμως, έχοντας μια περσοναλιστική προσέγγιση, έρχεται σε ρήξη με τη σκέψη του Χέγκελ για το σχέδιο της ιστορίας - δεν βλέπει το γενικό στο προσωπικό. Πάνω από όλα γι’ αυτόν έχει αξία ο άνθρωπος. «Η μοίρα του υποκειμένου, της προσωπικότητας είναι σημαντικότερη από ολόκληρο τον κόσμο». Ο Μπελίνσκι θα απαιτήσει, όπως ο Ιώβ, λογαριασμό από τον Θεό. Ο ιδεαλισμός και ο χριστιανισμός, λέει, κηρύττουν την υποταγή στην μοίρα, λησμονώντας τα δεινά των ταπεινωμένων και καταφρονημένων. Έτσι κινήθηκε προς τον υλισμό και τον σοσιαλισμό. Επηρεάστηκε από τον Φόιερμπαχ, που υποστήριζε ότι η αγάπη προς τον Θεό δεν μπορεί να συνυπάρξει με την αγάπη προς το πλησίον. 

Ο άλλος εκπρόσωπος ήταν ο Αλεξάντερ Γκέρτσεν κι αυτός οπαδός του ουτοπικού σοσιαλισμού. Από νεαρός βρέθηκε στον κύκλο του όρκου του Αννίβα, που οραματίζονταν έναν κόσμο με ισότητα, ελευθερία, ουμανισμό. Το 1840 κατέφυγε στη Δύση ως πρόσφυγας όπου θα εκδώσει το περιοδικό Κολοκόλ -καμπάνα (εννοείται αφύπνισης). Ο Γκέρτσεν θα γνωρίσει από κοντά τις αντιφάσεις της Δύσης και θα ζει ένα διαρκές ψυχικό διχασμό όπως θα γράψει ο Μπουλγκάκωφ το 1905. 

Ήταν κήρυκας του περσοναλιστικού σοσιαλισμού - έβλεπε την επανάσταση και τον σοσιαλισμό ως μέσον χειραφέτησης και ως αυτοσκοπό. Έγραψε ότι «ίσως έρθει η μέρα που ο σοσιαλισμός θα αποδειχθεί η χειρότερη μορφή τυραννίας χωρίς τύραννο, τότε μια νέα δίψα για ελευθερία θα ξυπνήσει στις ψυχές μιας νέας γενιάς άγνωστης σε εμάς και θα εξεγερθεί ενάντια στον σοσιαλισμό στο όνομα της ελευθερίας».

 

Αναρχισμός - Μηδενισμός

Την δεκαετία του 1860 η κατάσταση αλλάζει. Το 1861 καταργείται η δουλοπαροικία αλλά οι μεγάλες κοινωνικές αντιθέσεις παραμένουν. 

Η νέα γενιά των δυτικιστών στρέφονται σε πιο ακραίες μορφές. Είναι αρνητές, μηδενιστές. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο Μπακούνιν, που είναι βεβαίως παλαιότερος αλλά η σκέψη του θα εξελιχθεί αυτή την περιόδο. Μια πληθωρική προσωπικότητα. Ένας καλλιεργημένος Ρώσος άρχοντας που πεθαίνει σε ένα ελβετικό νοσοκομείο για εργάτες. Αρχικώς ο σκοπός του είναι θρησκευτικός. Να ανακαλύψει τον θεό που ζει μέσα στην ανθρωπότητα. Σύντομα όμως θα περάσει στο ο θεός είναι η ανθρωπότητα ενσωματωμένος στην ύλη. 

Από το σχήμα του Χέγκελ θέση - αντίθεση- σύνθεση θα κρατήσει την αντίθεση. Υποστηρίζει ότι η χαρά της καταστροφής είναι χαρά δημιουργική. Θα ξιφουλκήσει υπέρ της κατάργησης του κράτους, θα εισάγει τον όρο αναρχία. Θα αγωνιστεί υπέρ των Σλάβων και κατά της γερμανικής κυριαρχίας, γιατί οι Γερμανοί εκπροσωπούν την κρατική πειθαρχία, ενώ οι Σλάβοι το ελεύθερο πνεύμα. Θα αναδειχθεί σε στρατηγό των οδοφραγμάτων. Φυλακίζεται 8 χρόνια στο Πετροπάβλοφσκ, εξορίζεται στη Σιβηρία, απ’ όπου δραπετεύει στην Ιαπωνία, στην Αμερική μετά στην Αγγλία. Συμμετέχει στην επανάσταση στην Πολωνία. 

Τότε θα δηλώνει ολότελα άθεος. Υποστηρίζει ότι αν ο Θεός υπάρχει τότε ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος, αλλά σκλάβος, αλλά αν ο άνθρωπος πρέπει να είναι ελεύθερος, τότε δεν πρέπει να υπάρχει θεός. Ο Μαρξ θα τον συκοφαντήσει για τσαρικό πράκτορα, και ο Μπακούνιν θα γράψει ότι ο αυταρχικός κομουνισμός είναι χειρότερη μορφή τυραννίας από τον τσαρισμό. 

Την ίδια εποχή αναπτύσσεται το κίνημα του «φωτισμού», το απόγειο του υλισμού και του ωφελιμισμού. 

Βασικοί εκπρόσωποι ο Νικολάι Τσερνισσέφσκι και ο Ντμίτρι Πίσαρεφ. 

Ο Τσερνισέφσκι, παιδί ιερέα, θα γράψει νεαρός στη διατριβή του για την αξία της τέχνης ότι «το πραγματικό μήλο είναι σημαντικότερο από το ζωγραφισμένο, γιατί μπορεί να φαγωθεί». Αργότερα, στο βιβλίο του Ανθρωπολογική Αρχή στη φιλοσοφία», υποστηρίζει ότι η ηθική είναι μόνον μια χημική διαδικασία. Δεν υπάρχει καμία ηθική. Δεν υπάρχει καλό ή κακό. Υπάρχει μόνον ωφέλιμο. Και όλα είναι επίπεδα. Δεν υπάρχουν σύνθετες καταστάσεις. Όλα εξηγούνται απλά. Δεν υπάρχει διαφορά ψυχής σώματος, δεν υπάρχει διαφορά γυναίκας άνδρα- η γυναίκα είναι άνδρας χωρίς γένια. Όμορφο είναι μόνον το χρήσιμο. 

Υποστήριξε την ιδέα του λογικού εγωισμού, ενώ το βιβλίο του Τι να κάνουμε;, όπου περιγράφεται η σχέση ενός ερωτικού τριγώνου έκανε θραύση στη Ρωσία της εποχής του. Ήταν οπαδός της άμεσης επανάστασης, και σίγουρα ο ιδεολογικός πρόγονος του Λένιν. Οι ιδέες του, πάντως, του στοίχισαν 19 χρόνια εξορίας στη Σιβηρία που στάθηκαν και μοιραία για τη ζωή του. 

Ο Πίσαρεφ συνέχισε στο ίδιο μοτίβο. Έγραψε ότι «θα σκοτώσω την μητέρα μου αφού έχω μια τέτοια επιθυμία, και εφόσον εγώ ο ίδιος θα δω ότι υπάρχει όφελος σε αυτό». Υποστήριξε ακόμη ότι ένα ζευγάρι μπότες είναι σημαντικότερες από τον Σαίξπηρ, ενώ στράφηκε κατά της φιλοσοφίας λέγοντας ότι πλέον κανείς δεν πιστεύει στις τσαρλατάνικες υποσχέσεις της. 

Την ίδια εποχή δρουν δύο σημαντικά για την επαναστατική δράση πρόσωπα. Ο Πιότρ Τκατσιώφ και ο Σεργκέι Νετσάγιεφ. Ο πρώτος υποστηρίζει ότι η επανάσταση μπορεί να πετύχει χωρίς τις μάζες, αλλά από μια καλά οργανωμένη ομάδα επαγγελματιών επαναστατών. Ο δεύτερος δικαιολογεί την εξαπάτηση, την ατιμία, ακόμη και το έγκλημα για χάρη της επανάστασης. Δημιουργεί τις λεγόμενες πεντάδες. Κάποια στιγμή διατάζει μια πεντάδα να σκοτώσει έναν φοιτητή, ως δήθεν προβοκάτορα, για να δέσει την ομάδα με το μυστικό του εγκλήματος. Ο Νετσάγιεφ θα αποθανατιστεί ως Βερχοβένσκι στους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέφσκι.

 

Η φιλοσοφία των Ναρόντνικων

Την δεκαετία του 1870 από τον μηδενισμό περνάμε στον κίνημα των ναρόντνικων - ναρόντ είναι ο λαός. Οι διανοούμενοι, οι νέοι καταφθάνουν στα χωριά, στον απλό λαό, στους χωρικούς. Αφενός να έρθουν σε επαφή με την λαϊκή σοφία, αφετέρου να τους εκπαιδεύσουν, να τους μορφώσουν, να ετοιμάσουν την μελλοντική επανάσταση. Όπως είχε πει ο Γκέρτσεν ο ρωσικός λαός είναι από ένστικτο σοσιαλιστής, χρειάζεται διαφώτιση για να γίνει ενσυνείδητα σοσιαλιστής. Ασφαλώς το κίνημα είχε ιδεαλιστικά, θρησκευτικά χαρακτηριστικά έστω και αν οι πρωταγωνιστές του ήταν άθεοι. 

Από φιλοσοφικής απόψεως, δύο ήταν οι εκπρόσωποι του ναροντνικισμού που διατύπωσαν συγκροτημένο φιλοσοφικό λόγο. 

Ο ένας ο Πιότρ Λαβρώφ. Βρέθηκε στην εξορία κυνηγημένος. Έδρασε από την Ευρώπη και ήταν πολύ αγαπητός στη Ρωσία. Ανάμεσα στις ιδέες του, που προκάλεσαν τεράστια ανταπόκριση στους νέους της εποχής, ήταν η αναγκαιότητα της υπηρεσίας προς τον λαό. Υπήρξε από τους πρώτους κήρυκες του θετικισμού στη χώρα του. Παρ’ όλα αυτά είχε μια δική του προσέγγιση, όχι αμιγώς υλιστική. Η συνείδηση ήταν προϊόν βιολογικών διεργασιών και της επίδρασης του περιβάλλοντος, όμως, υποστήριζε ότι στη συνέχεια αποκτούσε τη δική της κανονικότητα. Επίσης, ένα άτομο έχει δικαίωμα στο δικό του υποκειμενικό ηθικό ιδεώδες και στις πράξεις του είναι ηθικά υποχρεωμένος να ακολουθήσει αυτό το ιδανικό. Υποστήριξε το πρότυπο του κριτικά σκεπτόμενου ατόμου, ενώ απέρριπτε τόσο τον ακραίο ατομικισμό όσο και τον κολεκτιβισμό. 

Ο δεύτερος εκπρόσωπος του ναροντνικισμού ήταν ο  Νικολάι Μιχαηλόφσκι, του οποίου η γενική φιλοσοφική θέση μπορεί να χαρακτηριστεί ως φωτισμένος θετικισμός. Πρότεινε τη λεγόμενη υποκειμενική μέθοδο, δηλαδή το δικαίωμα στην ηθική αξιολόγηση των κοινωνικών φαινομένων, σε αντίθεση με την αντικειμενική στα φυσικά φαινόμενα -την ιδέα αυτή ανέπτυξε περισσότερο ο Χάινριχ Ρικκερτ.

Βασική αξία, κατά τη θεωρία του, ήταν ο άνθρωπος. Η προσωπικότητα δεν πρέπει ποτέ να θυσιάζεται γιατί είναι ιερή. Θα γράψει επίσης ότι μπορεί «η πρόοδος της κοινωνίας να είναι αντίθετη προς τα συμφέροντα του ατόμου, μετατρέποντας το σε εξάρτημα» 

Γενικώς στο κίνημα των ναρόντνικων παρατηρούμε τη σύνθεση του σλαβοφιλισμού με τον δυτικισμό. Ήταν συναισθηματικά σλαβόφιλο και ιδεολογικά δυτικόφιλο. 

 

Ύστεροι Σλαβόφιλοι

Στους ύστερους σλαβόφιλους ξεχωρίζει η ομάδα των «ποτσβένικοι» - από τη λέξη πότσβα έδαφος- τόπος. Σε αυτήν ξεχωρίζουν ο Γκριγκόριεφ, ο Στράχωφ και εν μέρει το δημοσιογραφικό έργο του Ντοστογιέφσκι. 

Η ομάδα υπερασπίζεται την αυτονομία της λαϊκής αρχής και την εγγύτητα του πατρώου εδάφους. Το έδαφος είναι το βάθος της λαϊκής ζωής. 

Ο Απολλόν Γκριγκόριεφ υποστήριζε ότι μόνον στην τέχνη ενσαρκώνεται αυτό που μυστηριωδώς υπάρχει στον αέρα μιας εποχής. Ανέπτυξε τα ρωσικά χαρακτηριστικά ταπεινοφροσύνη, αδελφοσύνη, πληθωρικότητα. Ο ίδιος ήταν τόσο πληθωρικός, που παρέδιδε τη ζωή του πότε σε μερόνυχτα εργασίας και πότε σε αντίστοιχα μερόνυχτα κραιπάλης. Έτσι πέθανε νεώτατος στα 42 του. 

Ο Νικολάι Στράχωφ προσπάθησε από την μεριά του να αξιοποιήσει τα αποτελέσματα των ερευνών στις φυσικές επιστήμες για την δικαιολόγηση φιλοσοφικών ιδεών, που δεν ήταν όμως θετικιστικές. Υποστήριζε ότι στον κόσμο υπάρχει οργανικότητα, ιεραρχικότητα και κέντρο είναι ο άνθρωπος. 

Στο βιβλίο του Αγώνας με τη Δύση, το 1883, θα αναπτύξει το σλαβόφιλο κρέντο του ενάντια στον φωτισμό - θα στηλιτεύσει την ειδωλολατρεία της επιστήμης, τον υλισμό και τον ωφελιμισμό. 

Θα γράψει ευφυώς ότι είναι ευκολότερο στον άνθρωπο να λατρέψει το κακό από το να παραμείνει χωρίς αντικείμενο λατρείας. Η θέση αυτή είναι κομβική. Ο άνθρωπος ζει έναν παθητικό μηδενισμό. Δεν πιστεύει. Και εμφανίζεται το κενό. Ο Στράχωφ λέει ότι δεν μπορεί το κενό να μείνει κενό. Θα αναζητήσει να το καλύψει με κάτι άλλο, με ένα υποκατάστατο. Σήμερα βλέπουμε την αυτολατρεία, τον ναρκισσισμό, να καταλαμβάνει αυτόν τον χώρο.

Θα γράψει ακόμη ότι ο άνθρωπος που αναζητά τη σωτηρία της ψυχής υπεράνω όλων θέτει την καθαρότητα της ψυχής του. Αυτός όμως που βάζει εξωτερικούς στόχους, που επιθυμεί να πετύχει αντικειμενικό αποτέλεσμα, αργά ή γρήγορα θα φθάσει στη σκέψη ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. 

Προφητεύει τον ολοκληρωτισμό που έρχεται και προτείνει ως φάρμακο τη σχέση με το πατρώο έδαφος, με τον λαό, που διατηρεί ακέραιη και αυθεντική την θρησκευτικότητά του, τις ηθικές αρχές του.

Ένας ακόμη ύστερος σλαβόφιλος - που ωστόσο κλίνει προς τον πανσλαβισμό, χωρίς ηθικό υπόβαθρο, αλλά οξύ μυαλό ήταν ο Νικολάι Ντανιλέφσκι. Εισήγαγε τη θεωρία της σχετικότητας στην Ιστορία. Το μέγα έργο του ήταν το βιβλίο Ρωσία και Ευρώπη. Σε αυτό απορρίπτει την καθολικότητα του πολιτισμού. Δεν υπάρχει ένας πολιτισμός. Υπάρχουν πολλοί πολιτισμικοί-ιστορικοί τύποι. Αυτόνομοι. Κάθε ένας είναι περίκλειστος, με δική του ιεραρχία, δικές του αξίες, δική του ψυχή. Όλοι περνούν από φάση γέννησης, ωρίμανσης, ακμής, γήρανσης και θανάτου. Πρότεινε 8 τέτοιους πολιτισμούς - ελληνικός, ρωμαϊκός, ασσυροβαβυλωνιακός, αιγυπτιακός, εβραϊκός, κινέζικος, ρομανογερμανικός, σλαβορωσικός. Η Ευρώπη, κατά την άποψή του, είχε περάσει από την κουλτούρα στον πολιτισμό, που έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά παρακμής, και θα αντικαθίστατο από τον νεώτερο σλαβορωσικό πολιτισμό. Τα συμπεράσματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν από τους πανσλαβιστές, αλλά η θεωρία του εξελίχθηκε από τους Σπένγκλερ και Τόιμπι, ο οποίος βρήκε 20 τέτοιους τύπους. 

Μια άλλη, ευγενής, μορφή των σλαβόφιλων ήταν ο Κονσταντίν Λεόντιεφ. Ένας πραγματικός άρχοντας, εστέτ, διπλωμάτης, φιλέλληνας, είχε υπηρετήσει στην Κρήτη και στα Ιωάννινα. Βρισκόταν σε εσωτερική σύγκρουση με την θρησκευτική του πλευρά. Πήγε στο Άγιο Όρος για να γίνει μοναχός, δείλιασε τελευταία στιγμή, συνέχισε την διπλωματική καριέρα του, ήρθε σε αντιπαράθεση με τον Ιγνάτιεφ, τον πρέσβη της Ρωσίας στην Κωνσταντινούπολη, και ιθύνοντα νου του πανσλαβισμού αλλά και του παναραβισμού στην Μέση Ανατολή. Εκάρη μοναχός λίγο προτού πεθάνει στην Μονή Όπτινα. Πριν λίγα χρόνια κυκλοφόρησε στα ελληνικά το βιβλίο του Βυζάντινισμός και Σλάβοι. 

Και αυτός υποστήριζε ότι οι πολιτισμοί ξεκινούν από την πρωταρχική απλότητα, ανθίζουν με τη σύνθεση και πεθαίνουν σε μια δεύτερη απλότητα. Τι συμβαίνει στην φάση της παρακμής; Εξισωτική σύμμειξη, άνθιση της τεχνολογίας, θάνατος της τέχνης, εκχυδαϊσμός της ζωής, διάθεση των ανθρώπων μόνον για ευχαρίστηση. 

Ενώ οι άλλοι Σλαβόφιλοι έβλεπαν ως λύση την επιστροφή στην μοσχοβίτικη περίοδο, ο Λεόντιεφ την έβλεπε στην επιστροφή στο Βυζάντιο. Ο Λεόντιεφ δεν πίστευε στην δημιουργία του Βασιλείου του Θεού επί της Γης, το οποίο μπορεί να υπάρχει μόνον στους ουρανούς. 

Στο τέλος απογοητευμένος από την πορεία των εξελίξεων προέβλεψε την επικράτηση της επανάστασης, την οποία είδε ως πεδίο καταστροφής της Ρωσίας και όλης της ανθρωπότητας. 

 

Φιόντορ Ντοστογιέφσκι

Και φθάνουμε τώρα στον Ντοστογιέφσκι. Τον μέγα και αξεπέραστο. Ένα από τα δύο μεγάλα πνεύματα του δεύτερου μισού του 19^ου αιώνα στην Ευρώπη. Ο άλλος είναι ο Νίτσε. Ο ένας «σκότωσε» τον Θεό. Ο άλλος τον «ανάστησε». 

Ο Ντοστογιέφσκι ανέδειξε έναν οικουμενικό πανανθρωπισμό, αγωνιζόμενος στις πιο σκοτεινές περιοχές της ανθρώπινης ψυχής. Ήταν ένας φιλόσοφος-προφήτης που ενσάρκωσε σε χαρακτήρες όλες τις μεγάλες ιδέες της εποχής του, και προέβλεψε τα μελλούμενα, όχι μόνον της Ρωσίας αλλά όλου του κόσμου. Κάθε νέα ανάγνωση, σε κάθε νέα εποχή, φέρνει νέες ανακαλύψεις. Είναι αυτός που επηρέασε περισσότερο από τον καθένα το κίνημα του υπαρξισμού, που συγκλόνισε την πνευματική Ευρώπη τον 20^ο αιώνα. Είναι αυτός που αποτελεί παρηγοριά σε όσες ψυχές αισθάνονται ηττημένες σε μια εποχή απνευμάτιστη και υλιστική όπως η σημερινή. 

Όπως έγραψε ο Ρώσος διανοούμενος Ντμίτρι Μερεζκόφσκι, ο Ντοστογιέφσκι ήταν ο εξερευνητής των σατανικών βαθών και των αγγελικών υψών. 

Ο Ντοστογιέφσκι λειτουργεί όπως η αρχαία τραγωδία. Αποκαλύπτει την ασθένεια, πορεύεται μαζί της βήμα-βήμα, βασανιστικά, ώστε αυτή να εκδηλωθεί ολοκληρωτικά, αντικειμενοποιώντας το κακό, και να την πολεμήσει σε κάθε της σημείο, φθάνοντας εν τέλει στην κάθαρση. 

Η πρώτη του εμφάνιση στα γράμματα ήταν με το βιβλίο Φτωχοί Άνθρωποι, που ενθουσίασε τον Μπελίνσκι, ο οποίος προσπάθησε να τον τραβήξει στον σοσιαλισμό. Ο Ντοστογιέφσκι εντάσσεται σε έναν τέτοιο κύκλο, του Πετρασέφσκι, με προσανατολισμό τον ουτοπικό σοσιαλισμό, τύπου Φουριέ. Οι αρχές τους συλλαμβάνουν, και τότε λαμβάνει χώρα ένα γεγονός που ταράζει τον συγγραφέα δια παντός. Στήνεται μια εικονική εκτέλεση. Την ύστατη στιγμή έρχεται η εντολή ακύρωσης. Ένας από τους παρ’ ολίγον εκτελεσμένους τρελαίνεται. Οι άλλοι παίρνουν τον δρόμο της εξορίας. 5 χρόνια ο Ντοστογιέφσκι θα τα περάσει στα κάτεργα, με μόνο σύντροφο την αγία γραφή. Θα περάσει άλλα 5 χρόνια στην εξορία. Από τη δοκιμασία βγαίνει δυνατότερος και αλλαγμένος. Ο Ντοστογιέφσκι αντιλαμβάνεται πλέον ότι ο άθεος σοσιαλισμός είναι σύμπτωμα της παρακμής της δύσης. Ότι ο άθεος ουμανισμός καταλήγει σε άθεο αντιουμανισμό. Ότι η απεριόριστη ελευθερία γίνεται αγώνας κατά του Θεού, και χωρίς τον Θεό όλα επιτρέπονται. Η ηθική του υπερανθρώπου γίνεται καθόλου ηθική. 

Αρχίζει τη συγγραφή των αριστουργημάτων του. 

Σημειώσεις από το υπόγειο. Αποτελεί ένα δριμύ κατηγορώ απέναντι στην προοπτική δημιουργίας μιας ανθρωπότητας μυρμηγκοφωλιάς. Μιας απόλυτα ρυθμισμένης κοινωνίας, όπου στο όνομα της υλικής ευημερίας θα έχει ξεπουληθεί η προσωπική ελευθερία. Ελευθερία, Αυτό είναι το κέντρο της σκέψης του Ντοστογιέφσκι. Ο θησαυρός του ανθρώπου. Που πρέπει να τον προφυλάξει. 

Θα ακολουθήσει το Έγκλημα και Τιμωρία. Πρωταγωνιστής ο Ρασκόλνικωφ. Ρασκόλ είναι το σχίσμα. Είναι οι δύο φύσεις του ανθρώπου, οι πόλοι, το καλό και το κακό. Ο Ρασκόλνικωφ θα σκοτώσει ένα παράσιτο, μια γριά τοκογλύφο, για να κάνει καλό στην ανθρωπότητα και να νοιώσει ελεύθερος. Να νοιώσει υπεράνθρωπος, Ένας άλλος Μέγας Ναπολέων. Όμως αντ’ αυτού ο φόνος τον αποξενώνει από τον κόσμο. «Δεν σκότωσα τη γριά, τον εαυτόν μου σκότωσα», θα μονολογήσει. Ο Ντοστογιέφσκι θα θέσει το ζήτημα της επίτευξης του καλού με δόλια μέσα. Μην ήσμονούμε ότι την ίδια ώρα βυσσοδομούν οι ιδέες της επανάστασης, οι θεωρίες του Νετσάγιεφ. Ο συγγραφέας απαντά. Κανένα καλό δεν υπάρχει αν γίνεται μέσω του κακού. Ακόμη και τα δάκρυα ενός μικρού παιδιού αν χρειάζονται για έναν ευτυχισμένο κόσμο, αυτός ο κόσμος δεν θα είναι ποτέ ευτυχής, θα γράψει κάπου άλλού. 

Έρχονται μετά οι Δαιμονισμένοι - Δαίμονες η κανονική απόδοση. Παρελαύνουν όλοι οι αρχετυπικοί χαρακτήρες της επαναστατικής επαγγελίας, με επικεφαλής τον διεστραμμένο Σταυρόγκιν. Χωρίς ηθική, χωρίς ήθος, ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Αν υπάρχει Θεός εγώ δεν μπορώ, γιατί υπάρχει η θέλησή του, αν δεν υπάρχει τότε είμαι εγώ ο Θεός, και όλα επιτρέπονται, θα πει τον τρομερό λόγο. 

Έτσι εμφανίζεται πλέον όχι ο Θεάνθρωπος, αλλά ο ανθρωπόθεος. 

Ακολουθούν οι αδερφοί Καραμάζωφ, μια προφητεία για την επικείμενη επανάσταση. Στο βιβλίο θα υπάρχει και ο Μύθος του Μέγα Ιεροεξεταστή. Εκεί ο άνθρωπος της αγέλης δεν μπορεί να σηκώσει την ευθύνη της ελευθερίας. Παραδίδει λοιπόν την ελευθερία του στους λίγους που κατέχουν την αλήθεια, και σε αντίτιμο παίρνει ψωμί - δηλαδή υλικά αγαθά- και είδωλα - ψευλατρείες για να είναι ευτυχισμένος. Επαίρεται ο ιεροεξεταστής, «χιλιάδες εκατομμύρια θα είναι ευτυχισμένοι χωρίς την γνώση του καλού και του κακού. Το βάρος θα είναι μόνον σε εμάς τους λίγους». Ιδού το όραμα της παγκόσμιας δικτατορίας. 

Και αποφαίνεται ότι η αγάπη για την ανθρωπότητα χωρίς ηθικές ή θρησκευτικές ρίζες διολισθαίνει σε περιφρόνηση προς τον έναν, τον κάθε ένα άνθρωπο. 

Στο Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα θα γράψει «Σε ευχαριστώ θεέ μου για το ανθρώπινο πρόσωπο που μου έδωσες» και ακόμη «ταπεινώσου υπερήφανε άνθρωπε». 

Επιχείρησε να βρει την αρμονία της λογικής του νου με την πίστη της καρδιάς. Προσωπικά, μάλλον, δεν τα κατάφερε. Οδήγησε τη σκέψη όμως σε πρωτόγνωρα μονοπάτια, προετοίμασε τις ψυχές για τις ανηφοριές της συνείδησης του 20ού και 21^ου αιώνα, και γι’ αυτό του χρωστούμε πολλά. 

 

Λέων Τολστόι

Τελειώνουμε με τον Τολστόι.

Αν ο Ντοστογιέφσκι είναι βάθος ο Τολστόι είναι πλάτος. Ή όπως είπε ο Μερεζκόφσκι στον Ντοστογιέφσκι βλέπουμε επειδή ακούμε ενώ στον Τολστόι ακούμε επειδή βλέπουμε. 

Ο Τολστόι έχει μια μοναδική ικανότητα στο να περιγράφει, από τις επικές μάχες, όπως του Μποροντινό, μέχρι τη ψυχική κατάσταση του αλόγου ή ακόμη και ενός δένδρου. Πριν γράψει το Πόλεμος και Ειρήνη είχε διαβάσει την Ιλιάδα, και μάλιστα στα αρχαία ελληνικά. 

Ο Τολστόι ξεκίνησε ως πανθειστής, ως μια απόλυτη κατάφαση της κάθε έκφανσης της ζωής. Μια έκρηξη πληθωρικότητας σε κάθε σημείο. 

Σταδιακά όμως αυτό αλλάζει. Στην Άννα Καρένινα εμφανίζεται ο ηθικολόγος. Και ταυτόχρονα, πιο ώριμος, πιο συγκρατημένος, πιο λιτός. Η πορεία του πλέον ήταν στο μοτίβο ενός δε εστίνχρείαν (Λουκά) Γι’ αυτό έβλεπε στην τέχνη έναν αμαρτωλό πειρασμό. Στόχος του είναι το καλό να υποτάξει το όμορφο. Ωστόσο ακόμη δημιουργεί σπουδαία έργα. Σονάτα του Κρώυτσερ, Αφέντης κ υπηρέτης.

Ταυτόχρονα τον απασχολεί διαρκώς η σκέψη του θανάτου, επηρεασμένος και από τον φιλόσοφο Σοπενχάουερ. Η περιγραφή της μετάβασης στον άλλο κόσμο στην νουβέλα Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς καθηλώνει τον αναγνώστη με την δύναμη των συναισθημάτων. 

Ο Τολστόι ήταν πολέμιος του δογματικού χριστιανισμού. Επεδίωκε τη δημιουργία μιας λογικής πίστης, ήθελε να εξαλείψει τον μυστικισμό από την πίστη. Όπως έγραψε, όμως, ο π. Ζενκόφσκι «ξεκίνησε το μονοπάτι του θρησκευτικού μυστικισμού αλλά δεν ήθελε να αναγνωρίσει τη μυστικιστική φύση των εμπειριών του. Δέχθηκε τη διδασκαλία του Χριστού αλλά γι’ αυτόν ο Χριστός δεν είναι Θεός και εν τω μεταξύ ακολούθησε τον Χριστό ακριβώς ως Θεό». Αυτό ήταν το δικό του μαρτύριο. Η εσωτερική του δυσαρμονία. Ένας πηγαίος ειδωλολάτρης που συνυπήρχε με τον ηθικολόγο. Ο Τολστόι αφορίστηκε από την Εκκλησία. Απέρριπτε τον χριστιανισμό του ναού, και κήρυττε την ενεργό εφαρμογή των θεμελίων της χριστιανικής διδασκαλίας. Η ηθική του διδασκαλία βρήκε πολλούς οπαδούς, και όσο ήταν εν ζωή και μετά θάνατον. Και η σκέψη του παραμένει σίγουρα διαχρονική. 

Αυτή είναι σε αδρές γραμμές η περιπέτεια της ρωσικής σκέψης τον προπερασμένο αιώνα, από την οποία παραλείψαμε τον Βλαδίμηρο Σολοβιώφ και τους πρώιμους μαρξιστές όπως ο Πλεχάνωφ, που εντάσσονται στα ρεύματα που θα αναπτυχθούν τον επόμενο αιώνα. Σε κάθε περίπτωση, στο μεταίχμιο του 19 με τον 20ό αιώνα μια καθυστερημένη ιδεολογικά χώρα, όπως ήταν στις αρχές του 19ού αιώνα η Ρωσική Αυτοκρατορία, βρίσκεται πλέον στην πνευματική πρωτοπορία της Ευρώπης και του κόσμου. 

Σχέσεις μπολσεβίκων και Μουσταφά Κεμάλ κατά την διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας

 

Η αποτυχία της μικρασιατικής εκστρατείας οφείλεται, αναμφισβήτητα, στον εσωτερικό διχασμό, τις λανθασμένες αρχικές εκτιμήσεις για τη δυνατότητα επίτευξης του στόχου, την υπερεξάπλωση του μετώπου σε απολύτως εχθρικές περιοχές και τα σφάλματα επί του πεδίου. Καθοριστικό ρόλο, όμως, στη τελική έκβαση, έπαιξε η εχθρική στάση, σαφής ή κεκαλυμμένη, προς την ελληνική παρουσία στο μικρασιατικό έδαφος, όλων των βασικών διεθνών δρώντων της εποχής. Πλην, βεβαίως, της Αγγλίας, τις υποδείξεις της οποίας ακολουθούσαν ευλαβικά όλες ανεξαιρέτως οι ελληνικές πολιτικές ηγεσίες. Για τον λόγο τούτο, άλλωστε, ο Άγγλος υπουργός Εξωτερικών, και βασικός μέτοχος της TurkishPetroleum Coy[1], George Curzon, αισθανόταν τύψεις μετά την επονείδιστη εκτέλεση των εξ[2]. Ωστόσο, κοινός, ανομολόγητος, στόχος των άλλων μεγάλων δυνάμεων της Entente, Γαλλίας και Ιταλίας, καθώς και των ΗΠΑ[3], ήταν η αποτροπή της δημιουργίας αγγλικών διαδρόμων επιρροής που θα κατέληγαν στις πετρελαιοφόρες περιοχές της Μοσούλης και της Κασπίας. Έτσι, είτε συνεργάστηκαν με τον Μουσταφά Κεμάλ, είτε κράτησαν αιδήμονα ουδετερότητα, επίσης επ’ ωφελεία της τουρκικής πλευράς. 

Στην νίκη των Τούρκων συνέβαλε, όμως, και μάλιστα καταλυτικά, η σοβιετική Ρωσία. Η φιλοτουρκική πολιτική των μπολσεβίκων μετέβαλε θεμελιωδώς τη γενικότερη εξίσωση στην Ανατολή. Το διάδοχο κράτος της ρωσικής αυτοκρατορίας, η οποία βρισκόταν επί αιώνες σε μόνιμη αντιπαράθεση με την οθωμανική, όπως πιστοποιούν οι 13 ρωσο-τουρκικοί πόλεμοι από το 1568 μέχρι και το 1917, βρέθηκε αίφνης σύμμαχος των Τούρκων. Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι η, υποστηριζόμενη τουλάχιστον μετά το 1914 και από τον γερμανικό παράγοντα, Γενοκτονία των Χριστιανών της Μικράς Ασίας οφείλετο κατά κύριο λόγο στις συμπάθειες που έτρεφαν αυτοί οι τελευταίοι προς την ομόδοξη Ρωσία. Συμπάθειες που εκδηλώθηκαν εκκωφαντικά κατά την προέλαση του τσαρικού στρατού μέχρι την Τραπεζούντα και την λίμνη Βαν κατά τον α΄ παγκόσμιο πόλεμο.

Εντούτοις, ανατρέχοντας στο ιστορικό παρελθόν, διαπιστώνουμε και ελάχιστες περιπτώσεις κατά τις οποίες η Ρωσία συνέδραμε τους Οθωμανούς, πάντοτε ενώπιον του κινδύνου διαλύσεως της αυτοκρατορίας τους, που θα εξυπηρετούσε δυτικές ανταγωνιστικές δυνάμεις. Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, το 1799, με τη ρωσοτουρκική συνθήκη κατά του Ναπολέοντα, ή με τη συνθήκη «Χουνκιάρ Ισκελεσί», το 1833, όταν απειλήθηκε η ίδια η Κωνσταντινούπολη από τους Αιγυπτίους, οι οποίοι είχαν τη στήριξη των Γάλλων. Ως εκ τούτου, για να εντοπίσουμε τις αιτίες των επιλογών, εκείνης της εποχής, για συμμαχική δράση, πρέπει να βασιστούμε περισσότερο στους ψυχρούς υπολογισμούς της γεωπολιτικής παρά στα όποια, υπαρκτά εντούτοις, ιδεολογικά κίνητρα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ανακαλύπτουμε και αρκετές, διόλου τυχαίες, αναλογίες με την παρούσα συγκυρία.

Ο Μουσταφά Κεμάλ ήταν γεγονός ότι δεν έτρεφε ιδιαίτερα αισθήματα συμπάθειας προς την κομμουνιστική ιδεολογία και στα διεθνιστικά οράματα των μπολσεβίκων. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι κομμουνιστές διώχτηκαν ανελέητα από το καθεστώς του. Μάλιστα, τα στελέχη του ΚΚ Τουρκίας (Türkiye Komünist Partisi), που είχε ιδρυθεί στο Μπακού το 1920, δολοφονήθηκαν στο πλοιάριο που τους φυγάδευε από την Τραπεζούντα στη Ρωσία στη γνωστή ως η «σφαγή των 15»[4]. Ωστόσο, έβλεπε στη σοβιετική Ρωσία έναν εν δυνάμει σύμμαχο που θα μπορούσε να στηριχθεί, αφενός, για να αντιμετωπίσει την πίεση από τους δυτικούς και, αφετέρου, να τους χρησιμοποιήσει ως αντίβαρο και μέσο εκβιασμού για να στρέψει τους δυτικούς υπέρ του. Πάντοτε, όμως, διατηρούσε μια έντονη καχυποψία, και όχι αδίκως, ότι θα μπορούσε η ηγεσία των μπολσεβίκων να χρησιμοποιήσει τη διείσδυσή της στα τουρκικά πράγματα με σκοπό να ενσωματώσει τα εδάφη της Ανατολίας στην νέα σοβιετική αυτοκρατορία, στο πλαίσιο της έντονης τότε προσδοκίας μιας παγκόσμιας επανάστασης. 

Το αίτημα βοηθείας του Κεμάλ προς τους μπολσεβίκους ετέθη σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη στιγμή για τον ίδιον και τους Τούρκους. Τα πάντα ήταν ακόμη ρευστά για την εξέλιξη του ελληνοτουρκικού πολέμου, ακόμη και η πιθανή κατάληψη της Αγκύρας από τον ελληνικό στρατό. Αρνητική ήταν η κατάσταση και στην Υπερκαυκασία, όπου στην Αρμενία, η οποία τελούσε υπό αμερικανική προστασία, κυριαρχούσε το κόμμα Ντασνάκ (Αρμενική Επαναστατική Ομοσπονδία), που επεδίωκε τη δημιουργία της Μεγάλης Αρμενίας από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι την Κιλικία, αλλά και στη Γεωργία που την εξουσία είχαν, με έντονη την βρετανική επιρροή, οι μενσεβίκοι. 

Έτσι, στις 26 Απριλίου 1920, ο Κεμάλ απευθύνθηκε στον Λένιν, με πρόταση για τη σύναψη διπλωματικών σχέσεων και την ανάπτυξη κοινής στρατιωτικής στρατηγικής στην Υπερκαυκασία, που την εμφάνιζε ως μέσο προστασίας της σοβιετικής Ρωσίας από την ιμπεριαλιστικό κίνδυνο στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας και του Καυκάσου.[5]

Συγκεκριμένα, η πρόταση περιλάμβανε:

α. Την ανάληψη κοινών στρατιωτικών επιχειρήσεων με τους μπολσεβίκους.

β. Στην περίπτωση που οι σοβιετικές δυνάμεις σκόπευαν να ανοίξουν μέτωπο κατά της Γεωργίας ή με διπλωματικά μέσα εξαναγκάσουν τη Γεωργία σε συμμαχία και αναλάβουν την εκδίωξη των Βρετανών από το έδαφος του Καυκάσου, η τουρκική κυβέρνηση να ξεκινήσει στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά της Αρμενίας και να αναγκάσει το Αζερμπαϊτζάν να εισέλθει στην ομάδα των σοβιετικών κρατών.

γ. Αίτημα οικονομικής βοήθειας, όπλων και πυρομαχικών.

Ο Λαϊκός Επίτροπος των Εξωτερικών της σοβιετικής Ρωσίας Γκεόργκι Τσιτσέριν εξέφρασε επιφυλάξεις για το άνοιγμα των Τούρκων, αλλά επικράτησε η γραμμή της συνεργασίας, όπως επιθυμούσε ο Λένιν. Έτσι, στα μέσα του Μαΐου κατέφθασε στην Μόσχα ο μυστικός απεσταλμένος της τουρκικής εθνοσυνελεύσεως Χαλίλ Πασά, μέσω του Αζερμπαϊτζάν που είχε ήδη καταληφθεί από τους μπολσεβίκους. Στην αναφορά του Τσιτσέριν προς τον Λένιν για τις διαπραγματεύσεις με τον Τούρκο απεσταλμένο σημειώνεται ότι, η πλειοψηφία του πληθυσμού στην Τουρκία ήταν αγρότες, ενώ οι μικροαστοί και η μεγαλοαστική τάξη ήταν κυρίως Αρμένιοι και Έλληνες. Εξ αυτού πρόκυπτε το συμπέρασμα ότι θα μπορούσε να δημιουργηθεί μια σοβιετική δημοκρατία, από την οποία, όμως, θα απουσίαζε η εργατική τάξη.[6] Εξ αυτού συνάγεται το συμπέρασμα ότι πράγματι οι μπολσεβίκοι ηγέτες ευελπιστούσαν τότε σε μια προσάρτηση της Ανατολίας. Να σημειωθεί ότι ο Χαλίλ έκανε λόγο και για ένα είδος «Δόγμα Μονρόε» που θα έπρεπε να ισχύσει για τα κράτη της Ασίας, που θα άφηνε εκτός τα ιμπεριαλιστικά κράτη της Δύσης, ενώ πρότεινε, μεταξύ άλλων, την αποστολή Τούρκων μαχητών στην Περσία και την υποστήριξη της σοβιετικής Ρωσίας, μέσω πρακτόρων των Τούρκων, στο Αφγανιστάν και την Ινδία.[7]

Κατόπιν, με εντολή του Λένιν, το Λαϊκό Κομισαριάτο Εξωτερικών απέστειλε στις 4 Ιουνίου 1920 επιστολή στην τουρκική κυβέρνηση. Σε αυτήν επισημαίνεται ότι η σοβιετική κυβέρνηση «απλώνει το χέρι της φιλίας σε όλους τους λαούς του κόσμου, παραμένοντας πάντα πιστή στην αρχή της αναγνώρισης του δικαιώματος κάθε λαού στην αυτοδιάθεση. Η σοβιετική κυβέρνηση παρακολουθεί με ζωηρό ενδιαφέρον τον ηρωικό αγώνα που διεξήγαγε ο τουρκικός λαός για την ανεξαρτησία και την κυριαρχία του και σε αυτές τις δύσκολες μέρες για την Τουρκία, και είναι στην ευχάριστη θέση να βάλει γερά θεμέλια φιλίας, που θα πρέπει να ενώσουν τον τουρκικό και τον ρωσικό λαό».[8]

Στις 8 Ιουνίου 1920, το Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής του Κομουνιστικού Κόμματος Ρωσίας (μπολσεβίκοι) αποφάσισε να παράσχει οικονομική και στρατιωτική βοήθεια στην κυβέρνηση του Κεμάλ. Η πρώτη παρτίδα χρυσού, που μετέφερε επιστρέφοντας ο Χαλίλ πασά, αποτελείτο από 620 κιλά (100 χιλιάδες χρυσές οθωμανικές λίρες) και προερχόταν από τα αποθέματα της ρωσικής αυτοκρατορίας. Απ’ αυτά τα 200 κιλά χρυσού δόθηκαν στον στρατό της Ανατολίας και το υπόλοιπο στάλθηκε στην Άγκυρα και δαπανήθηκε κυρίως για μισθούς δημοσίων υπαλλήλων και αξιωματικών.[9]

Αντιστοίχως, η πρώτη παρτίδα όπλων και πυρομαχικών παραδόθηκε στην Τραπεζούντα στα τέλη Σεπτεμβρίου. Συγκεκριμένα, ο τουρκικός στρατός έλαβε 3.387 τουφέκια, 3.623 κιβώτια πυρομαχικών και περίπου 3.000 ξιφολόγχες. Βασικά, τα τυφέκια ήταν λάφυρα από τον γερμανικό στρατό, οπότε ήταν τα ίδια δηλαδή που χρησιμοποιούσε και ο τουρκικός στρατός.

Συνολικά για όλα τα χρόνια του πολέμου, η προμήθεια όπλων και πυρομαχικών από τη Σοβιετική Ρωσία ανήλθε σε: 37.812 τουφέκια, 324 πολυβόλα, 44.587 κιβώτια (63 εκατομμύρια) σφαίρες, 66 πυροβόλα, 141.173 οβίδες.[10] Μέχρι το 1922, η σοβιετική Ρωσία παρείχε περισσότερες από τις μισές σφαίρες που χρησιμοποίησαν οι Τούρκοι σε στρατιωτικές επιχειρήσεις, το ένα τέταρτο τυφέκια και πυροβόλα και το ένα τρίτο οβίδες. Επίσης, δόθηκαν δύο αντιτορπιλικά του τσαρικού ναυτικού, το «Ζιβόι» και το «Ζούτκι», μεγάλες ποσότητες καυσίμων, καθώς και εξοπλισμός και πρώτες ύλες για την κατασκευή δύο εργοστασίων πυρίτιδας στην Τουρκία.[11] Επιπλέον, στάλθηκαν εκπαιδευτές για να προετοιμάσουν προπαγανδιστές με στόχο την υπόσκαψη του ηθικού στον ελληνικό στρατό, και πράκτορες για τη συλλογή πληροφοριών. Όλες, επίσης, οι αγορές οπλισμού και εφοδίων από τρίτες χώρες, κατέφθαναν στην Τουρκία μέσω των σοβιετικών εδαφών.

Προηγουμένως, στις 24 Αυγούστου 1920, με τον Τούρκο Επίτροπο Εξωτερικών Μπεκίρ Σάμι, που είχε σταλεί στην Μόσχα για να προετοιμάσει μια γενική συνθήκη Φιλίας και αμοιβαίας βοήθειας, συμφωνήθηκε οικονομική βοήθεια προς την Τουρκία ύψους 10 εκατομμυρίων χρυσών ρουβλίων, που αντιστοιχούσαν σε 7,74 τόνους χρυσού επιπλέον στα ήδη διατεθέντα 620 κιλά, τα οποία συμφώνησε ο Χαλίλ Πασάς κατά την ανεπίσημη αποστολή του.

Πέραν αυτών, στάλθηκε πλήθος στρατιωτικών συμβούλων. Ανάμεσα σε αυτούς, αναμφίβολα, ξεχωρίζει ο εμπειροπόλεμος, καταγόμενος από την Βεσσαραβία, Μιχαήλ Φρούνζε. Αυτός στάλθηκε στην Τουρκία τον Αύγουστο του 1921, ως Έκτακτος και Πληρεξούσιος Πρέσβης της Ουκρανικής ΣΣΔ, και διαδραμάτισε κρίσιμο ρόλο στην ανασυγκρότηση των στρατευμάτων του Κεμάλ και των κουρδικών εφεδρειών του, καθώς και στις τακτικές που ακολούθησαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Φρούνζε έμεινε κατάπληκτος με την έκταση και την αγριότητα της εξόντωσης των Ελλήνων, χωρίς διάκριση ηλικίας ή φύλου, στην περιοχή του Πόντου. Όμως, ακόμη και υπό την επίδραση αυτών των εντυπώσεων επέμενε ότι «οι κύριοι ένοχοι είναι οι ιμπεριαλιστές της Αγγλίας, της Γαλλίας, η κυβέρνηση του Σουλτάνου. Αυτοί ήταν που έφεραν το χάος εδώ, έβαλαν μια ηλίθια ιδέα -να δημιουργήσουν ένα ‘‘ποντιακό κράτος’’ και ώθησαν προκλητικά τον ελληνικό πληθυσμό σε εξέγερση. Μόνο που χρειάζεται να μιλήσουμε γι’ αυτό προσεκτικά [εννοεί τις γενικευμένες σφαγές], από φόβο μήπως προσβάλουμε, διαταράξουμε το εθνικό αίσθημα. Θυμηθείτε τις προειδοποιήσεις του Λένιν για τον τρομερό πόνο του προσβεβλημένου εθνικού αισθήματος» [12].

Άλλη σημαντική μορφή των σοβιετικών που είχε σημαντική παρέμβαση στην πορεία του πολέμου ήταν ο Σεμιόν Αράλοφ, ο οποίος έφθασε στην Μικρά Ασία ως πρέσβης τον Ιανουάριο του 1922, και συμμετείχε ενεργά στην προετοιμασία της τελικής τουρκικής αντεπίθεσης. Ο Αράλοφ, που άφησε πολύ χρήσιμες, για τον ερευνητή αυτής της περιόδου, αναμνήσεις από τη δράση του, συμμετέχει ενεργά στην προετοιμασία της γενικής επίθεσης κατά του ελληνικού στρατού τον Μάρτιο-Απρίλιο 1922.

Όλη αυτή η δραστηριότητα εκπορεύθηκε από το κομβικό γεγονός στις σχέσεις της σοβιετικής Ρωσίας και των κεμαλικών, που ήταν το «Σύμφωνο Φιλίας και Αδελφοσύνης» μεταξύ της Ρωσικής Σοβιετικής Ομοσπονδιακής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας και της Τουρκίας στις 16 Μαρτίου 1921. Το Σύμφωνο, το οποίο αποτελείτο από 16 άρθρα και 3 παραρτήματα, προέβλεπε την ακύρωση όλων των προηγούμενων συμφωνιών μεταξύ της Ρωσικής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επίσης, αναγνωριζόταν ως τουρκική επικράτεια αυτή που εμπεριέχεται εντός των συνόρων που είχε διακηρύξει το «Εθνικό Τουρκικό Σύμφωνο» που εγκρίθηκε από την Οθωμανική Βουλή στις 28 Ιανουαρίου 1920. 

Κεντρική σημασία στο σύμφωνο καταλαμβάνουν τα ζητήματα της Υπερκαυκασίας, τα οποία απασχολούσαν και τις δύο πλευρές. Συγκεκριμένα, με τα άρθρα I-I και II-I η περιοχή του Καρς και το νότιο τμήμα της περιοχής Μπατούμι, που ήταν τμήμα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας από το 1878, και η περιφέρεια Σουρμαλίνσκι (που ανήκε στη Ρωσία από το 1828) με το όρος Αραράτ, περιερχόταν στην Τουρκία. Το βόρειο τμήμα της περιοχής Μπατούμι, με την πόλη Μπατούμ, εντασσόταν στην ΣΣΔ της Γεωργίας, με ταυτόχρονη παραχώρηση στη Τουρκία εμπορικών προνομίων στο λιμάνι του Μπατούμ.

Επίσης, με το άρθρο III της Συνθήκης δινόταν αυτονομία στην περιοχή του Ναχιτσεβάν, υπό την προστασία του Αζερμπαϊτζάν. Σύμφωνα με το άρθρο V, η τελική επεξεργασία του διεθνούς καθεστώτος της Μαύρης Θάλασσας και των Στενών παραπεμπόταν σε μια μελλοντική Διάσκεψη αντιπροσώπων των παράκτιων κρατών, υπό την προϋπόθεση ότι οι αποφάσεις της δεν θίγουν την πλήρη κυριαρχία της Τουρκίας.[13]

Το Σύμφωνο της Μόσχας συμπληρώθηκε με τη συμφωνία του Καρς, ως αποτέλεσμα της τουρκο-υπερκαυκασιανής διάσκεψης (26 Σεπτεμβρίου - 13 Οκτωβρίου 1921), στην οποία συμμετείχαν αντιπρόσωποι των τριών, σοβιετικών πλέον, δημοκρατιών της Υπερκαυκασίας.[14] Η συμφωνία έδινε στην Τουρκία, η οποία είχε ήδη σοβαρές στρατιωτικές επιτυχίες ιδίως εναντίον της Αρμενίας που έφθασε στα όρια της απόλυτης εξολόθρευσης αν δεν επενέβαινε ο Κόκκινος Στρατός το φθινόπωρο του 1920, τις περιοχές του Καρς, του Αρνταχάν και του Αρτβίν. 

Παρά τις συμφωνίες, ωστόσο, οι σχέσεις μπολσεβίκων και Τούρκων δεν ήταν ανέφελες, και έφθασαν συχνά στα όρια της ρήξης. Αφορμή για την εκδήλωση της μεταξύ τους αντίθεσης υπήρξαν ζητήματα όπως η άρνηση του τουρκικού στρατού να αποχωρήσει από το Γκιουμρί (Αλεξανδροπόλ) της Αρμενίας, ή οι διώξεις κατά των χιλιάδων μελών της χριστιανικής αίρεσης των Ρώσων Μολοκάν στην Ανατολία. Η δυσπιστία των μπολσεβίκων προς τους Τούρκους εντάθηκε μετά την συμφωνία της Γαλλίας με τον Κεμάλ, που υπογράφηκε στις 20 Οκτωβρίου 1921, και την εν γένει έντονη παρουσία δυτικών στο τουρκικό στρατόπεδο. Προφανώς, η Μόσχα υποπτευόταν ότι οι κεμαλιστές έπαιζαν διπλό παιχνίδι, επιδιώκοντας να αυξήσουν τα κέρδη τους. Αυτή η σχετική διάσταση των δύο μερών αποτυπώθηκε και στη σύλληψη στις 22 Απριλίου 1922, τεσσάρων στελεχών της τουρκικής πρεσβείας στην Μόσχα, με την κατηγορία της κατασκοπίας.    

Ήταν η εποχή ακριβώς που αναφέρει και ο Γιάννης Κορδάτος, ότι μυστικά ένα στέλεχος της Κομιντέρν, μάλλον ο καταγόμενος από το Λβιφ της Ουκρανίας Καρλ Ράντεκ, τον επισκέφθηκε στην Αθήνα, καθώς εκτελούσε χρέη γενικού γραμματέα του ΣΕΚΕ, για να του ζητήσει να μεταφέρει μια πρόταση για τη δημιουργία μιας ζώνης προστασίας για τους χριστιανούς στην Σμύρνη, υπό διεθνή προστασία, με αντάλλαγμα την αναγνώριση της Σοβιετικής Ρωσίας. Παρά τις προσπάθειες του Κορδάτου, δεν υπήρξε καμία θετική αντίδραση από ελληνικής κυβερνήσεως και η προσπάθεια απέτυχε.[15]

Απέναντι στον ελληνισμό η σοβιετική άποψη ήταν ότι αυτός ήταν ενεργούμενο των Άγγλων και εργαλείο του ιμπεριαλισμού. Επίσης ότι αποτελούσε, μαζί με τους Αρμένιους, την αστική τάξη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Για την εικόνα που κυριαρχούσε στη σοβιετική Ρωσία εκείνης της περιόδου έχουν ενδιαφέρον τα γραφόμενα του πλέον γνωστού μπολσεβίκου τουρκολόγου Μιχαήλ Βέλτμαν -Πάβλοβιτς, ρωσοεβραίου από την Οδησσό, εκ των οργανωτών του 1^ου Συνεδρίου των Λαών της Ανατολής, και υποστηρικτή της δημιουργίας μιας ισχυρής Τουρκίας ως δύναμη αναχαίτισης της δυτικής διείσδυσης στην Ανατολή, ο οποίος έγραφε πως «έχοντας αποβιβαστεί στη Σμύρνη, τα ελληνικά στρατεύματα άρχισαν αμέσως μαζικό ξυλοδαρμό των Τούρκων στο ανάχωμα και τον συνέχισαν μπροστά στα μάτια των αξιωματικών και του πληρώματος του συμμαχικού στόλου. Χιλιάδες άοπλοι άνδρες, γυναίκες και παιδιά σφαγιάστηκαν και πετάχτηκαν στη θάλασσα. Το τρομερό πογκρόμ στη Σμύρνη προκάλεσε ενθουσιασμό σε όλη την Ανατολία και έδωσε ισχυρή ώθηση στο εθνικό κίνημα»[16]! Πρόκειται για κείμενο που έχει γραφεί ήδη το 1921, και ως εκ τούτου, ακόμη και ως φήμη να υπήρχε αυτή η διήγηση που αναφερόταν στην άνοιξη του 1919, θα είχε πλέον διαψευσθεί. Η χρήση της όμως παραπέμπει μάλλον σε εσκεμμένη προπαγάνδα, που εξυπηρετούσε τις επιλογές της σοβιετο-τουρκικής συμμαχίας. 

Σε κάθε περίπτωση, η διευθέτηση του ανατολικού μετώπου, ελευθέρωσε μεγάλες δυνάμεις για το στρατό του Κεμάλ, ο οποίος απερίσπαστος, μετά και από την ανάλογη συμφωνία με τους Γάλλους, επικεντρώθηκε στην αντεπίθεσή του κατά του ελληνικού στρατού. Το γεγονός αυτό, που αποδεικνύει, επιπλέον, την αλληλένδετη σχέση της περιοχής της Υπερκαυκασίας με το Αιγαίο, συνετέλεσε καθοριστικά στην τελική ήττα της ελληνικής επιχείρησης και στην μικρασιατική καταστροφή. 

Συνοψίζοντας τους λόγους για τους οποίους οι μπολσεβίκοι, και ιδίως ο Λένιν, παρά τις επιφυλάξεις που διατηρούσαν προχώρησαν σε αυτήν την γενναιόδωρη στήριξη των Τούρκων, κι ενώ ακόμη το σοβιετικό κράτος βρισκόταν σε απόλυτη εξαθλίωση μετά από τον α΄παγκόσμιο πόλεμο, τον εμφύλιο πόλεμο, τις ξένες επεμβάσεις και τον «πολεμικό κομμουνισμό», διαπιστώνουμε τους εξής: 

Ο πρώτος ήταν η αδήριτη ανάγκη της συγκρότησης ενός état tampon, μιας ουδέτερης οντότητας, στα νότια-νοτιοδυτικά σύνορα του σοβιετικού κράτους. Έτσι ώστε αυτό να είναι ασφαλές από πιθανή επέμβαση δυτικής δύναμης. Υπενθυμίζεται ότι την περίοδο αυτή οι κομμουνιστές είχαν συντρίψει τις δυνάμεις του Ντενίκιν, καθώς και τις ξένα εκστρατευτικά σώματα που είχαν προστρέξει σε βοήθεια. Μεταξύ αυτών, και το ελληνικό, στην περίφημη ουκρανική εκστρατεία. Μια συμμετοχή, που είχε ως στόχο, σύμφωνα με τις προσδοκίες του Βενιζέλου, κέρδη στην Μικρά Ασία, αλλά τελικά έδωσε στους μπολσεβίκους μια επιπλέον δικαιολογητική βάση στην φιλοτουρκική πολιτική τους. Αξίζει να αναφερθεί, επίσης, ότι, ήδη από τις 23 Δεκεμβρίου 1917, Άγγλοι και Γάλλοι είχαν συνάψει μυστική συμφωνία, σύμφωνα με την οποία οι μεν Άγγλοι θα έπαιρναν υπό την άμεση επιρροή τους τον Καύκασο και τις περιοχές του Ντον και του Κουμπάν, ενώ οι Γάλλοι θα έλεγχαν την Ουκρανία, την Κριμαία και την Βεσσαραβία. Αγγλικός στρατός είχε βρεθεί στο Μπακού, αλλά και στο Μπατούμ. Ταυτόχρονα, η σοβιετική Ρωσία, την ίδια περίοδο θα αντιμετώπιζε το στρατό του Βράγγελ, στην τελευταία φάση του εμφυλίου, καθώς και την πολωνική εισβολή. Με τα πεδία των μαχών να βρίσκονται κυρίως στα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας. Η νίκη στον εμφύλιο και η συμφωνία της Ρίγας το 1921 έκλειναν το δυτικό μέτωπο. Οπότε για τους σοβιετικούς κομμουνιστές έμενε μόνον η Ανατολία, που θα σφράγιζε τις πύλες της Υπερκαυκασίας. 

Η Υπερκαυκασία, λοιπόν, ήταν ο δεύτερος λόγος της προσέγγισης των μπολσεβίκων με τους Τούρκους. Στην Γεωργία είχαν επικρατήσει οι μενσεβίκοι, που είχαν στραφεί προς την Αγγλία, στην Αρμενία το κίνημα των Ντασνάκ, για την Μεγάλη Αρμενία και στο Αζερμπαϊτζάν ηγούνταν οι Μουσαβατιστές με τμήματα των Νεότουρκων. Η κατάσταση παρέμενε ρευστή, ενώ σύντομα θα κινδύνευε η ίδια η ύπαρξη της Αρμενίας από την προέλαση των Τούρκων. Επομένως, η διευθέτηση των διαφορών με την Τουρκία θα εμπέδωνε την σοβιετική εξουσία στην περιοχή. 

Ο τρίτος λόγος ήταν η επιδίωξη των μπολσεβίκων να προσεταιριστούν τις χώρες της ανατολής σε ένα πλαίσιο αντιιμπεριαλιστικό, αντιαποικιακό και αντιδυτικό. Η προσμονή της έκρηξης της παγκόσμιας επανάστασης, πρωτίστως στον αναπτυγμένο κόσμο, δηλαδή στη δυτική Ευρώπη, δεν επιβεβαιωνόταν. Ο Λένιν με μια πολιτική του τύπου «ex oriente lux», θα επιδιώξει να αναδείξει τη σοβιετική Ρωσία ως το κράτος-ηγέτη του απελευθερωτικού αγώνα των λαών της περιφέρειας, ως «φάρο της ανατολής». Και η συνεργασία με την Τουρκία εξυπηρετούσε αυτό το στόχο τη δεδομένη στιγμή. 

Τέταρτος, και εξαιρετικά κρίσιμος, λόγος ήταν η ανάγκη που είχε το σοβιετικό καθεστώς να γίνει αποδεκτό από τις τεράστιες μουσουλμανικές μάζες που κληρονόμησε από τη τσαρική Ρωσία. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι παραμονές των επαναστάσεων του 1917, οι μουσουλμάνοι της Ρωσίας ανέρχονταν σχεδόν στα 20 εκατομμύρια σε ένα σύνολο 180. Ανάμεσά τους έβρισκαν εύφορο έδαφος πολιτικο-θρησκευτικές ιδεολογίες και κινήματα όπως ο «παντουρκισμός» και ο «παντουρανισμός», που υπονομευτικά προωθούσαν αρχικά, στο πλαίσιο του «Μεγάλου Παιχνιδιού», οι Βρετανοί και στη συνέχεια οι Γερμανοί. Και ήδη από το 1916 είχε εκδηλωθεί το κίνημα των Μπασμπάτσι - των μουτζαχεντίν- στην Κεντρική Ασία, με αφορμή την στρατολόγησή τους, καθώς έως τότε είχαν απαλλαγή στράτευσης. Καθώς οι Τούρκοι είχαν σοβαρή επιρροή σε αυτούς τους πληθυσμούς, η συμμαχία των σοβιετικών μαζί τους θα νομιμοποιούσε την κομμουνιστική εξουσία, στο όνομα της αλληλεγγύης των προλεταρίων και των καταδυναστευομένων λαών. Δεν ήταν τυχαία, επομένως, και η στενή σχέση που διατηρούσε η Μόσχα με τον αντίπαλο του Κεμάλ, Ενβέρ πασά, ο οποίος συμμετείχε ενεργά επί 1,5 χρόνο, στην «Εταιρεία για την Ενότητα της Επανάστασης με το Ισλάμ» (OERI), και προοριζόταν ως εναλλακτική λύση σε περίπτωση ήττας του Κεμάλ, για να εισβάλει στην Ανατολία και να καταλάβει την εξουσία. Η στενή αυτή σχέση διατηρήθηκε όσο ο πόλεμος στην Μικρά Ασία φαινόταν αμφίρροπος. Κατόπιν, ο Ενβέρ στάλθηκε στην Κεντρική Ασία για να πολεμήσει εναντίον των Μπασμάτσι, αλλά εκείνος άλλαξε στρατόπεδο και έπεσε στη μάχη όπου, θεία δίκη, επικεφαλής των μπολσεβίκων ήταν ένας Αρμένιος κομουνιστής 

Η προτεραιότητα που έδιναν οι σοβιετικοί κομουνιστές στο ζήτημα των μουσουλμάνων φάνηκε και στη διοργάνωση από την Κομιντέρν του Συνεδρίου των Λαών της Ανατολής τον Σεπτέμβριο του 1920 στο Μπακού. Από τους περίπου 1.900 σύνεδρους, που προέρχονταν από την Κεντρική Ασία, την Κίνα, την Ινδία, τον Καύκασο, την Μέση Ανατολή, την Μικρά Ασία, ελάχιστοι ήταν αυτοί που είχαν εμπειρία από το κομμουνιστικό κίνημα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο επικεφαλής της Διεθνούς, Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ, για να μιλήσει στη γλώσσα που «καταλάβαιναν» οι σύνεδροι έκανε έκκληση προς τους λαούς του Ισλάμ για «ιερό πόλεμο»(!) ενάντια στον ιμπεριαλισμό.[17]

Η σοβιετική Ρωσία, και με το τέλος του πολέμου στην Μικρά Ασία, υποστήριξε την Τουρκία και στην Διάσκεψη της Λωζάνης, όπου συμμετείχε αποκλειστικά για το θέμα των Στενών. Γενικά, οι σχέσεις των δύο κρατών θα συνεχίσουν να είναι αρκετά στενές καθ’ όλη τη διάρκεια του μεσοπολέμου, ιδίως στο πεδίο της οικονομίας, παραμερίζοντας προσωρινά τις σοβαρές αντιθέσεις τους, οι οποίες θα εκδηλωθούν με σφοδρότητα με τη λήξη του β΄ παγκοσμίου πολέμου.

---

[1] Νίκος Ψυρούκης, «Η Μικρασιατική Καταστροφή 1918-1923 Η Εγγύς Ανατολή μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο», δ΄έκδοση, ΑΙΓΑΙΟΝ-Κουκίδα, Λευκωσία, 2000, σελ. 79.

[2] Γρηγόριος Δαφνής, «Η Ελλάς μεταξύ δυο πολέμων 1923-1940 - Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο επίκεντρο της ιστορίας», ΤΟ ΒΗΜΑ, 2020, σελ. 51.

[3] Δημήτριος Πουλάκος, «ΗΠΑ, Ελλάδα και Τουρκία - Ιστορικές προσεγγίσεις στον κεντρικό ευρασιατικό χώρο», «Νέα Κοινωνιολογία», τεύχος 41, Καλοκαίρι 2005, σελ. 110.

[4] Shaw, Stanford J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. 2. (Cambridge: Cambridge University Press, 2002), σελ. 354.

[5] «Pis'mo Narodnogo Komissara Inostrannykh Del RSFSR Predsedatelyu Velikogo Natsional'nogo Sobraniya Turtsii Mustafe Kemal'-pashe ot 3 iyunya 1920 g.» // Dok. vneshney politiki SSSR. [Επιστολή του Λαϊκού Επιτρόπου Εξωτερικών Υποθέσεων της RSFSR προς τον Πρόεδρο της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης της Τουρκίας Μουσταφά Κεμάλ Πασά με ημερομηνία 3 Ιουνίου 1920 // Έγγρ. εξωτερική πολιτική της ΕΣΣΔ]. Μόσχα, 1958. Τ. II. σελ. 804.

[6] «Otchet G.Chicherina V.Leninu o peregovorakh s Khalil-pashoy. 16.05.1920 g.»// Iz kollektsii dokumentov AVP RF. [Η αναφορά του Γ. Τσιτσέριν στον Β. Λένιν για τις διαπραγματεύσεις με τον Χαλίλ Πασά. 16/05/1920// Από τη συλλογή εγγράφων του Αρχείο της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσικής Ομοσπονδίας].

[7] Dzhamil' Gasanogly, «Programma Khalil-pashi -- "doktrina Monro" dlya Azii». Regnum. regnum.ru (24 avgusta 2011).

[8] «Pis'mo Narodnogo …», ό.π.

[9] Mosyakin, Aleksandr Georgiyevich, «Sud'ba zolota Rossiyskoy imperii v sreze istorii. 1880--1922» / K.G.Mikhaylov. — Dokumental'noye issledovaniye. — Moskva: Tovarishchestvo nauchnykh izdaniy KMK, 2017. [Η μοίρα του χρυσού της Ρωσικής Αυτοκρατορίας στο πλαίσιο της ιστορίας. 1880-1922 / K.G.Mikhailov. — Έρευνα τεκμηρίωσης. - Μόσχα: Ένωση Επιστημονικών Εκδόσεων KMK, 2017], σελ. 426-429.

[10] M. Oztyurk, «Rassmotreniye Sovetskoy Pomoshchi Ankare v 1920—1922 gg. Na osnove turetskikh istoricheskikh istochnikov», Nauchnyye problemy gumanitarnykh issledovaniy. 2010. № 5. S. 69-76. [Μ. Οζτούρκ, «Εξέταση της σοβιετικής βοήθειας στην Άγκυρα το 1920-1922 με βάση τις τουρκικές πηγές» «Επιστημονικά προβλήματα ανθρωπιστικής έρευνας», 2010. Νο. 5. σελ.. 69-76]

[11] https://news.rambler.ru/middleeast/40388714-kak-sssr-pomogal-turkam-sozdat-novoe-gosudarstvo/

[12] S. I. Aralov «Vospominaniya sovetskogo diplomata. 1922—1923»[Σ.Ι.Αράλοφ, «Απομνημονεύματα ενόςσοβιετικού διπλωμάτη 1922-1923»] Arkhivnaya kopiya ot 5 marta 2016 na Wayback Machine. Institut Mezhdunarodnykh otnosheniy M. 1960.

[13] http://www.doc20vek.ru/node/4149

[14] http://hrono.ru/dokum/192_dok/19211013kars.php

[15] Γ. Κορδάτου, «Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας», Τ.Ε2, εκδ. 20ος ΑΙΩΝΑΣ.

[16] Mikh. Pavlovich. Kemalistskoye dvizheniye v Turtsii [Το κεμαλικό κίνημα στη Τουρκία], Krasnagia Nob, N.1 1921, σελ. 218-228.

http://az.lib.ru/p/pawlowich_m_p/text_1921_kemalistskoe_dvizhenie_v_turtzii.shtml

[17] Congress of the Peoples of the East. Baku, Σεπτέμβριος 1920. (Τα υλικά του Συνεδρίου του Μπακού στενογραφημένα πρακτικά) στο http://www.marxists.org/history/international/comintern/baku/foreword.htm.

To κείμενο αποτελεί εισήγηση στο Συνέδριο "1922-2022 Μνήμη Μικρασιατικού Ελληνισμού", που διοργάνωσε η Ειδική Συνοδική Επιτροπή Πολιτιστικής Ταυτότητας της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (14-15 Οκτωβρίου 2022). 

Τίτλος Α΄ Συνεδρίου "Η κατάρρευση των Αυτοκρατοριών (1914-1923) και η Γενοκτονία των Χριστιανών από τους Οθωμανούς και τους Νεότουρκους: Μικρά Ασία, Πόντος, Ανατολική Θράκη, Αρμένιοι, Ασσύριοι".

Η εισήγηση δημοσιεύεται στα Πρακτικά του Α΄ Συνεδρίου, Εκδόσεις Αρχονταρίκι, 2023, σελ. 115-125.