Ρωσσία και Υπερκαυκασία

Η πολυεθνική και πολυθρησκευτική περιοχή του Καυκάσου και της Υπερκαυκασίας διατηρεί για αιώνες την κομβική γεωστρατηγική της σημασία. Σταυροδρόμι, που συναντώνται η Μέση Ανατολή με τις ρωσσικές στέππες και η Κεντρική Ασία με την Εγγύς Ανατολή και κατ΄επέκταση την Ευρώπη, αποτελούσε πάντοτε «μήλον της έριδος» εξωκαυκάσιων δυνάμεων. Για αιώνες, ευρισκόμενη ανάμεσα σε τρεις δυνάμεις -τη Ρωσσία, τη Τουρκία και την Περσία- επηρεάστηκε καταλυτικά από τον μεταξύ τους ανταγωνισμό και την ισορροπία ισχύος. Οι βασικές γεωπολιτικές συντεταγμένες που διαμόρφωσαν την ιστορική εξέλιξη της ευρύτερης περιφέρειας συνεχίζουν σε γενικές γραμμές να υφίστανται και σήμερα. Μάλιστα, τη δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα στην εν λόγω περιοχή οφείλουμε να την εντάξουμε στο γενικό πλαίσιο των ραγδαίων ανακατατάξεων που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια στη ζώνη που ξεκινά από την Βαλτική και την Ουκρανία και καταλήγει στις εύφλεκτες εστίες του αραβικού κόσμου. Στο μαλακό υπογάστριο της Ρωσσίας, όπου είναι έντονες οι εθνοτικές αντιθέσεις, ισχυρό το Ισλάμ και μεγάλος ο ενεργειακός πλούτος, ο «ψυχρός πόλεμος» Ουάσιγκτον-Μόσχας ίσως να μη διακόπηκε ποτέ.

Τα εδάφη των τριών κρατών της Υπερκαυκασίας –Γεωργία, Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν- υπήρξαν περιφέρειες της ρωσσικής αυτοκρατορίας και στη συνέχεια της Σοβιετικής Ένωσης, από τις αρχές του 19^ου αιώνα μέχρι και το 1991. Η ένταξή τους στο ρωσσικό κράτος ήταν το αποτέλεσμα είτε των ρωσσο-περσικών (Αζερμπαϊτζάν) και ρωσσο-τουρκικών (Αρμενία) πολέμων, είτε μονομερούς ρωσσικής ενέργειας (Γεωργία), με την δικαιολογία της περσικής απειλής. Η αποδοχή της νέας κατάστασης υπήρξε διαφορετική στους λαούς της Υπερκαυκασίας. Οι Αρμένιοι βρήκαν στη Ρωσσία τη δύναμη που τους έδινε την ελπίδα να πετύχουν την εθνική τους ολοκλήρωση, αλλά και καταφύγιο από τις απηνείς διώξεις των Τούρκων. Οι Γεωργιανοί με τη σειρά τους, αν και χριστιανοί, δεν έπαψαν να διεκδικούν την ανεξαρτησία τους. Ο ίδιος ο Στάλιν συμμετείχε ενεργά ως μαθητής στο πατριωτικό γεωργιανό κίνημα, πριν ενταχθεί στους σοσιαλδημοκράτες. Παράλληλα, όμως, η συμπόρευση με το ρωσσικό κόσμο ωφέλησε πολλαπλά -οικονομικά, πολιτισμικά, κοινωνικά- τους λαούς της Υπερκαυκασίας.

  

 Η Οκτωβριανή επανάσταση και η χαοτική κατάσταση που απλώθηκε στα εδάφη της πρωην τσαρικής αυτοκρατορίας έφεραν στην επιφάνεια κινήματα εθνικής αυτοδιάθεσης. Έτσι για ένα μικρό διάστημα στην Υπερκαυκασία αναδύθηκαν ανεξάρτητα κράτη, τα οποία όμως σύντομα εντάχθηκαν στην ΕΣΣΔ. Αν και η επιρροή των κομμουνιστών ήταν μικρή, καθώς στους Γεωργιανούς υπερτερούσαν οι μενσεβίκοι, στους Αρμένιους οι εθνικιστές, και στους Αζέρους οι παντουρκιστές (στο Αζερμπαϊτζάν οι μπολσεβίκοι είχαν δύναμη μεταξύ των ξένων εργατών στην πετρελαιοβιομηχανία) η Μόσχα εκμεταλλεύθηκε αποφασιστικά τις εθνοτικές αντιθέσεις που είχαν οξυνθεί. Οι συγκρούσεις μεταξύ χριστιανών, κυρίως Αρμενίων, και μουσουλμάνων, η εξομάλυνση των σχέσεων της Σοβιετικής Ρωσσίας με την κεμαλική Τουρκία, και η νικηφόρα προέλαση του κόκκινου στρατού καθόρισαν τη τελική έκβαση των γεγονότων.

Παρά τη συμβίωση, επί επτά σχεδόν δεκαετίες, των λαών της Υπερκαυκασίας, οι αντιθέσεις μεταξύ τους, όπως αποδείχθηκε, δεν είχαν ατονίσει. Έτσι, καθώς η σοβιετική αυτοκρατορία κατέρρεε, ξέσπασαν διάφορες εθνοτικές συγκρούσεις, τις οποίες το κράτος δεν μπορούσε να διευθετήσει. Η περιφέρεια της Υπερκαυκασίας θα ταρακουνηθεί από διαμάχες στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, στην Νότιο Οσσετία στην Αμπχαζία. Η αδυναμία αυτή απέναντι στην πλημμυρίδα των καταπιεσμένων εθνισμών υπήρξε και η βασική αιτία της κατάρρευσης της αυτοκρατορικής υπερδύναμης.

Η ρωσσική παρουσία στην περιοχή για μια σχεδόν δεκαετία θα ελαττωθεί, καθώς στο βόρειο Κάυκασο ο τσετσενικός παράγων θα απειλεί με διάλυση τη Ρωσσική Ομοσπονδία. Την ίδια ώρα, νέοι διεθνείς παίκτες θα αποκτήσουν γερά ερείσματα στις νεότευκτες δημοκρατίες. Η Τουρκία δραστηριοποιήθηκε κυρίως στο τουρκόφωνο, αν και σιιτικό, Αζερμπαϊτζάν, όπως και η Μ. Βρετανία και οι ΗΠΑ, των οποίων οι εταιρείες πετρελαίου και φυσικού αερίου προχώρησαν σε κολοσσιαίες επενδύσεις στα κοιτάσματα της Κασπίας και στους αγωγούς μεταφοράς. Σκοπός της Δύσης ήταν η ολοκληρωτική απώθηση της Ρωσσίας από την Υπερκαυκασία, και η δημιουργία μιας ζώνης που θα εκτείνονταν σε όλη την Κεντρική Ασία, θα εγγυόταν την εκμετάλλευση και μεταφορά των ενεργειακών πηγών, και θα ελαχιστοποιούσε την πιθανότητα συνεργασίας Ρωσσίας, Ιράν και Κίνας. Στο πλαίσιο αυτό προβλεπόταν η σταδιακή ένταξη των τριών κρατών της Υπερκαυκασίας, ξεκινώντας από τη Γεωργία, στο ΝΑΤΟ.  

Γεωργία-Νότιος Οσσετία-Αμπχαζία

Η νίκη της Μόσχας, κατά το δεύτερο τσετσενικό πόλεμο, θα αποκαταστήσει σε μεγάλο βαθμό το κύρος της και θα της επιτρέψει να επανακάμψει στην Υπερκαυκασία  επιχειρώντας να ανατρέψει τα αρνητικά γι’ αυτήν δεδομένα. Οι βασικοί στόχοι της ήταν: πρώτον να αποτρέψει την είσοδο της Γεωργίας στο ΝΑΤΟ και δεύτερον να μειώσει τη τουρκική και αμερικανική επιρροή, αναδεικνυόμενη ως η μόνη δύναμη που μπορεί να εγγυηθεί την ειρήνη μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν.

Σε ότι αφορά τη Γεωργία (πληθυσμός 5 εκ.), η Ρωσσία πέτυχε το σκοπό της, χάριν στην άφρονη αντιρωσσική πολιτική της Τιφλίδας, σε συνδυασμό με τα σοβαρα μειονοτικά προβλήματα που έμεναν ανοικτά από το τις αρχές του ΄90. Συγκεκριμένα, τόσο η Αμπχαζία (240 χιλ. κάτοικοι) στις ακτές του Ευξείνου Πόντου, όσο και η Νότιος Οσσετία (80 χιλ. κάτοικοι) είναι περιοχές που ντε φάκτο, μετά από πολεμικές αναμετρήσεις και τη ρωσσική αρωγή, έχουν αποσχιστεί από το γεωργιανό κράτος. Το 2008, ο πόλεμος στην νότιο Οσσετία,  όπου η Ρωσσία έκανε επιδειξη δύναμης συντρίβοντας το γεωργιανό στρατό και τις βασικές υποδομές της χώρας, έβαλε «ταφόπλακα» στους δυτικούς σχεδιασμούς. Τότε κατέρρευσαν και οι υπερφίαλες επιδιώξεις του, υπότροφου του ιδρύματος Σόρος, Σαακασβίλι, ο οποίος είναι πλέον καταζητούμενος στην Γεωργία (αλλά έχει προσληφθεί από την ουκρανική κυβέρνηση, ως σύμβουλος για τον πόλεμο στην ανατολική Ουκρανία –στη συνέχεια διορίστηκε Κυβερνήτης Οδησσού!). Πρόσφατα, και ως κίνηση αντιπερισπασμού στα τεκταινόμενα στην Ουκρανία, ο Πούτιν υπέγραψε με τον ηγέτη της Νότιας Οσετίας, Τιμπίλοφ, τη λεγόμενη «συμφωνία συμμαχίας και ενσωμάτωσης», σύμφωνα με την οποία οι δυνάμεις ασφαλείας, ο στρατός και οι τελωνειακές υπηρεσίες της Ρωσσίας ενοποιούνται με αυτές της Νότιας Οσετίας, ενώ ο ρωσσικός στρατός θα αναλάβει την προστασία των συνόρων της.

Αρμενία-Αζερμπαϊτζάν-Ναγκόρνο Καραμπάχ

Η επίτευξη του δεύτερου στρατηγικού στόχου της Μόσχας στην Υπερκαυκασία, η αύξηση της επιρροής της όχι μόνον στην Αρμενία (πληθυσμός 3,2 εκ.) αλλά και στο Αζερμπαϊτζάν (9,6 εκ.), βρίσκεται αυτήν την περίοδο σε εξέλιξη.

Η Αρμενία είναι η πλέον πιστή σύμμαχος της Ρωσσίας στην περιοχή. Η συνεργασία Μόσχας-Ερεβάν είναι πολύ στενή, ιδιαίτερα στο στρατιωτικό τομέα. Η χώρα είναι μέλος του Οργανισμού του Συμφώνου για τη Συλλογική Ασφάλεια, ενώ στην αρμενική πόλη Γκιούμρι εδρεύει η 102^η στρατιωτική βάση της Ρωσσίας. Επίσης, τον Δεκέμβριο του περασμένου έτους έγινε μέλος της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης.

Η παρουσία του Πούτιν στην τελετή για τα 100 χρόνια από τη γενοκτονία των Αρμενίων από την οθωμανική Τουρκία, αποτέλεσε δείγμα της σταθερής ρωσσικής στάσης, που έβαλε σε δεύτερη μοίρα τη διατήρηση των καλών σχέσεων με τη Τουρκία. Η οξεία επίθεση της Τουρκίας, με μια σκληρή ανακοίνωση του ΥπΕξ, με αφορμή τη χρήση από τον Πούτιν του όρου γενοκτονία των Αρμενίων, καταδεικνύει και τα όρια που μπορεί να έχει η συνεργασία της Μόσχας με την Άγκυρα.

Όπως αναφέραμε, όμως, η ρωσσική πολιτική ηγεσία δεν επιθυμεί να περιοριστεί στην υποστήριξη της μιας πλευράς. Το Αζερμπαϊτζάν κατέχει στρατηγική θέση στην περιοχή, καθώς συνορεύει με το Ιράν και, εκτός από τα δικά του ενεργειακά κοιτάσματα, περνούν από το έδαφός του οι μοναδικοί αγωγοί από την Κεντρική Ασία προς τη Δύση, που παρακάμπτουν τη Ρωσσία. Η χώρα παίζει κρίσιμο ρόλο στην προώθηση του σχεδίου μείωσης της ενεργειακής εξάρτησης της Ευρώπης από τη Ρωσσία. Το 2013 υπέγραψε συμβόλαια 45 δισεκατομμυρίων για παροχή φυσικού αερίου μέσω αγωγών μήκους 4.000 χιλιομέτρων που εκτείνονται από το Μπακού στη νότιο Ιταλία μέσω Γεωργίας, Τουρκίας, Ελλάδας και Αλβανίας.

Έτσι, η Μόσχα ενισχύει τις σχέσεις της και με το Μπακού, εκμεταλλευόμενη και τον εκνευρισμό του προέδρου Αλίεφ από τη πίεση της Δύσης στο τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Δεν είναι τυχαίο ότι πρόσφατα κινήθηκε κατά της χρηματοδοτούμενης από τις ΗΠΑ ΜΚΟ IREX, ενώ σημειώθηκε και έφοδος της αστυνομίας στα γραφεία του Radio Free Europe/Radio Liberty.

Παράλληλα η Ρωσσία δραστηριοποιείται έντονα στο ολοένα και πιο ταραγμένο ζήτημα του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Η περιοχή αυτή (150 χιλ. κάτοικοι) συνιστά το βασικό ζήτημα της αντιπαράθεσης Αρμενίας-Αζερμπαίτζάν. Κατοικείται κυρίως από Αρμένιους και αποτέλεσε την αιτία ενός αιματηρού αρμενο-αζερικού πολέμου, που άφησε πίσω του 30 χιλιάδες νεκρούς και 2,5 εκ. εκτοπισμένους. Τον πόλεμο, που έληξε το 1994, τον κέρδισε η Αρμενία. Έκτοτε το Ερεβάν ελέγχει εκτός από το Καραμπάχ, που έχει ανακηρυχθεί σε ανεξάρτητο κράτος –χωρίς διεθνή αναγνώριση-, και επτά αζερικές επαρχίες που βρίσκονται ανάμεσα στο κράτος της Αρμενίας και το Καραμπάχ, και αποτελούν το 14% του εδάφους του Αζερμπαϊτζάν. Το Μπακού δεν έχει αποδεχθεί ποτέ την ήττα και προετοιμάζεται πυρετωδώς για την ανακατάληψη των περιοχών που ελέγχουν οι Αρμένιοι. Για το σκοπό αυτό δαπανά μεγάλο μέρος των εσόδων που έχει από την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου που διαθέτει. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Αζερμπαϊτζάν ανάμεσα στο 2006-08 ήταν η ταχύτερα αναπτυσσόμενη οικονομία στον κόσμο, με μέσο όρο ετήσιας ανάπτυξης 28%, αν και εφέτος έχει πέσει στο 4%, λόγω της πτώσης των τιμών του πετρελαίου.

Το πρόγραμμα επανεξοπλισμού έχει κάνει το Αζερμπαϊτζάν το δεύτερο μεγαλύτερο εισαγωγέα όπλων στην Ευρώπη. Οι στρατιωτικές δαπάνες για εφέτος αναμένεται να αυξηθούν κατά 27%, ξεπερνώντας το σύνολο των δαπανών της Αρμενίας. Το εντυπωσιακό είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος των αγορών οπλικών συστημάτων γίνεται από τη Ρωσσία. Γεγονός που βεβαίως εξοργίζει το Ερεβάν, καθώς μάλιστα τον Αύγουστο του 2014 είχαμε έξαρση των συγκρούσεων, με είκοσι νεκρούς. Κάποιοι αναλυτές είδαν σε αυτήν την ξαφνική επανάληψη των συγκρούσεων ρωσσικό «δάκτυλο». Το βέβαιο είναι ότι για τη διευθέτηση της κατάστασης πραγματοποιήθηκε στο Σότσι τριμερής συνάντηση Ρωσσίας-Αζερμπαϊτζάν-Αρμενίας. Η Μόσχα αγνόησε επιδιεκτικά την «ομάδα του Μινσκ», που συμμετέχουν και οι ΗΠΑ, και ανέλαβε αποκλειστικά την πρωτοβουλία ειρήνευσης. Εντούτοις, η κατάσταση στις διαφιλονικούμενες περιοχές δεν ησυχάζει, καταγράφονται συνεχώς αψιμαχίες και υπάρχουν εκτιμήσεις για γενικευμένο πόλεμο, αν το Μπακού επιμείνει να διορθώσει την αδικία με τα όπλα. Αν συμβεί αυτό, ή για να μη συμβεί, ένα σενάριο περιγράφει το ρωσσικό στρατό σε ρόλο ειρηνοποιού, στα σύνορα του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Αυτό είναι κάτι που, ίσως, μπορεί να το δέχονταν οι εμπλεκόμενοι. Η αρμενική πλευρά, όπως φαίνεται, δεν θα ήταν αντίθετη σε κάποια συμφωνία που θα προέβλεπε την παραχώρηση των επτά κατεχόμενων επαρχιών στο Αζερμπαϊτζάν με αντάλλαγμα την αναγνώριση της ανεξαρτησίας του Ναγκόρνο Καραμπάχ.

Μια ανάλογη εξέλιξη, όμως, με την ενεργό ρωσσική παρέμβαση, θα συνιστά σοβαρότατη απειλή για τα γεωστρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα της Δύσης. Εξ ου και τα εντατικά ταξίδια της κας Νούλαντ σε όλη την Υπερκαυκασία, αλλά και ένας επιπλέον λόγος για τη ταχύτερη εξομάλυνση των σχέσεων των ΗΠΑ με το Ιράν, πριν τα γεγονότα φέρουν εγγύτερα Μόσχα και Τεχεράνη.(το κείμενο γράφτηκε την άνοιξη του 2015, πριν από τη συμφωνία του Ιράν για το πυρηνικό του πρόγραμμα και βέβαια την ρωσική επέμβαση στον πόλεμο της Συρίας, που δημιουργούν νέα δεδομένα και στο μέτωπο της Υπερκαυκασίας και ιδιαίτερα στην αντιπαράθεση Αζερμπαϊτζάν-Αρμενίας).

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Νέα Πολιτική», τεύχος 15, Μάιος-Ιούνιος 2015