Ο Νικολάι Μπερντιάγιεφ για το βιβλίο του Σεργκέι Μπουλγκάκωφ "Ο Καρλ Μαρξ ως θρησκευτικός τύπος"

Mikhail Nesterov, "Φιλόσοφοι" (1917),
Πάβελ Φλορένσκυ και Σεργκέι Μπουλγκάκωφ

Κριτικό σημείωμα στο βιβλίο του καθ. Σεργκέι Μπουλγκάκωφ «ο Καρλ Μαρξ ως θρησκευτικός τύπος» 

Ο Σεργκέι Νικολάγιεβιτς Μπουλγκάκωφ είναι ένας πρώην μαρξιστής, που πέρασε μια προσωπική κρίση, την οποία ο ίδιος την ονομάτισε στον τίτλο της συλλογής «Από τον μαρξισμό στον ιδεαλισμό», και βρήκε διέξοδο απ’ αυτήν στη χριστιανική πίστη. Στην πορεία της μακράς πορείας του, ο Μπουλγκάκωφ βίωσε τις ιδέες του, και όλα όσα γράφει έχουν ενδιαφέρον βιωματικό και όχι ακαδημαϊκό. Η προσπάθεια να κατανοήσει κάποιος τη θρησκευτική ψυχολογία του Μαρξ είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, ιδιαίτερα όταν το προσπαθεί ένας πρώην μαρξιστής και νυν χριστιανός.

Ο Μπουλγκάκωφ, εκκινώντας από τη θέση ότι «να προσδιορίσεις το πραγματικό θρησκευτικό κέντρο στον άνθρωπο, να βρεις τον αυθεντικό ψυχικό του πυρήνα, σημαίνει να γνωρίσεις γι’ αυτόν το πιο οικείο και σπουδαιότερο στοιχείο του, έπειτα από το οποίο καθίσταται κατανοητό κάθε εξωτερικό και παράγωγο χαρακτηριστικό. Υπό την έννοια αυτή μπορούμε να μιλήσουμε για θρησκεία σε κάθε άνθρωπο, τόσο για τον αδιάφορο θρησκευτικά όσο και για τον συνειδητό αρνητή κάθε συγκεκριμένης μορφής θρησκευτικότητας».

Ως εκ τούτου, τον, ενσυνείδητα αρνητή κάθε θρησκείας, Μαρξ ο Μπουλγκάκωφ θεωρεί ότι είναι δυνατό να τον ερμηνεύσεις από θρησκευτικής απόψεως. Αναλόγως προσεγγίζει και τον σοσιαλισμό, ο οποίος, εκ πρώτης όψεως, συνιστά φαινόμενο άσχετο με τη θρησκεία.  

«Άλαλη και παθητική η ιστορική σάρκα του σοσιαλισμού μπορεί να εμπνέεται από διαφορετικό πνεύμα και, ανήκουσα αρχικώς στο βασίλειο του φωτός, να είναι ικανή να καταστεί λεία του σκότους».

Η βασική ιδέα του Μπουλγκάκωφ είναι ότι ο Μαρξ έβαλε τη σφραγίδα του πνεύματός του στο ουδέτερο εκ θρησκευτικής απόψεως σοσιαλιστικό κίνημα, και αυτή ήταν η σφραγίδα του μαχητικού αθεϊσμού, αυτό ήταν το αντι-θρησκευτικό και αντι-χριστιανικό πνεύμα.

Ο Μπουλγκάκωφ έκανε χρήση του υπάρχοντος βιογραφικού υλικού για τον χαρακτηρισμό της προσωπικότητας του Μαρξ. Ο Μαρξ ήταν ένας δυσάρεστος άνθρωπος, σ’ αυτόν υπήρχε κάτι το μη αγαθό, αυτό το διαισθάνεσαι στα γραπτά του και επιβεβαιώνεται από τα στοιχεία της βιογραφίας του. 

Αυταρχική αυτοπεποίθηση, ιδού ποιο ήταν το βασικό χαρακτηριστικό του Μαρξ∙ περιφρόνηση προς την ανθρώπινη ατομικότητα, ιδού το δεύτερο χαρακτηριστικό του, το οποίο προσέδωσε ιδιαίτερη χροιά σε όλον τον μαρξισμό. Η καρδιά του Μαρξ ήταν γεμάτη από μίσος και οργή. Ο μαρξισμός μέσα από κακά αισθήματα θέλει να δημιουργήσει ένα καλό μέλλον. Κατά τη γνώμη του Μπουλγκάκωφ, ο Μαρξ ανήκει στον κύκλο των ανθρώπων που είναι εσωτερικά αλλότριοι της τραγωδίας, ανίκανοι ακόμη και να καταλάβουν το θρησκευτικό πρόβλημα που γεννιέται από τη τραγικότητα του ατομικού πεπρωμένου. Ο Μαρξ δεν ήταν άθεος του τύπου του Ιβάν Καραμάζωφ, ο αθεϊσμός δεν ήταν γι’ αυτόν πόνος και τρόμος, αυτός είναι ένας αυτάρεσκος άθεος, ο οποίος επιδιώκει «να ιάσει τους ανθρώπους από τη θρησκευτική παραφροσύνη, από την πνευματική σκλαβιά». Και αυτός ο αθεϊσμός, αυτή η μάχη με τη θρησκεία και τον χριστιανισμό ήταν, κατά τον Μπουλγκάκωφ, η ψυχή της δραστηριότητάς του, ενέπνευσε όλη του τη θεωρία. 

Έπειτα από τα γενικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Μαρξ ο Μπουλγκάκωφ διερευνά τις ιδεολογικές ρίζες της κοσμοθεωρίας του. Κατηγορηματικά απορρίπτει τη σχέση του Μαρξ με τον Χέγκελ και επιβεβαιώνει τη σχέση με τον Φόιερμπαχ. «Δεν υφίσταται καμία αλληλοδιάδοχη σχέση μεταξύ του γερμανικού ιδεαλισμού και του μαρξισμού». Μ’ αυτή την κατηγορηματική μορφή ο ισχυρισμός του Μπουλγκάκωφ είναι δύσκολο να υιοθετηθεί. Ο Μαρξ δεν ήταν φιλόσοφος, δεν είχε βαθιά φιλοσοφική παιδεία αλλά η κοσμοθεωρία του είναι στενά συνδεδεμένη με τον εγελειανό πανλογισμό. Ο μαρξισμός εκλογικεύει την ύλη, πιστεύει στην ορθολογικότητα της υλικής διαδικασίας. Ο διαλεκτικός υλισμός είναι μια από τις πλέον τερατώδεις φιλοσοφικές συνθέσεις, αλλά αυτή η πανλογικότητα της υλικής διαδικασίας, ο λογικο-διαλεκτικός χαρακτήρας της εξέλιξης των υλικών παραγωγικών δυνάμεων συνιστά τη ψυχή του μαρξισμού. Ο Μαρξ ήταν παθιασμένος ορθολογιστής, υλιστικός ορθολογιστής, και σε αυτό πήρε πολλά από τον Χέγκελ, αλλά ελάττωσε τον μεγάλο νου του Χέγκελ, τον μετέτρεψε σε μικρό. Οι μεγάλες φιλοδοξίες και οι παραδόσεις του γερμανικού ιδεαλισμού στον μαρξισμό δεν πραγματοποιήθηκαν, αλλά πέθαναν, διακόπηκαν. Όμως το όριο της ορθολογικότητας που επετεύχθη στον εγελιανισμό, στάθηκε η αφετηρία του μαρξισμού. Ο μαρξικός βολονταρισμός αποπνέει ορθολογισμό, πιστεύει στην ορθολογικότητα της υλικής και κοινωνικής εξέλιξης. Πνευματικά συγγενεύει ο Μαρξ με την ορθολογική σχηματοποίηση της παγκόσμιας ιστορίας, την εκλογίκευση της υλικής ζωής του Χέγκελ.

Το φιλοσοφικό πνεύμα του Χέγκελ είναι πολλά κεφάλια πάνω από αυτό του Μαρξ, σε αυτό γίνεται αισθητή η ανάσα του διαχρονικού ιδεαλισμού, αλλά η απελπισία του εγελιανισμού, που απώλεσε το πραγματικό υπόστρωμα, βρήκε μια διέξοδο στον μαρξιστικό πανλογικό υλισμό*.

Ο Μπουλγκάκωφ επειδή έτσι κατηγορηματικά απορρίπτει κάθε σχέση του Μαρξ με τον Χέγκελ, στη βάση της επεξήγησης της θρησκευτικής ψυχολογίας του Μαρξ, έθεσε την άποψη: «ο Μαρξ είναι φοϊερμπαχικός». Θεμελιώδες ζήτημα στη φιλοσοφία του Φόιερμπαχ «συνιστά η απόρριψη της θρησκείας του θεανθρωπισμού στο όνομα της θρησκείας του ανθρώπου-θεού, θεομάχος μαχητικός αθεϊσμός. Ακριβώς για το λόγο αυτό και είχε τη μεγαλύτερη απήχηση στη ψυχή του Μαρξ». Όμως «η υπεροπτική, αυταρχική ψυχή του Μαρξ» δεν ταίριαζε με την ιδιόμορφη «ευσέβεια» του Φόιερμπαχ.

Με σειρά από αποσπάσματα ο Μπουλγκάκωφ αποδεικνύει ότι για τον Μαρξ η «ανθρώπινη χειραφέτηση» σημαίνει απελευθέρωση από τη θρησκεία. Το «νόημα της φιλοσοφίας δηλ. η διδασκαλία του Φόιερμπαχ, ιδιαίτερα η θεωρητική απελευθέρωση της ανθρωπότητας από τη θρησκεία, και η υπόθεση του προλεταριάτου ενώνονται εδώ σε ένα όλο, στο προλεταριάτο έχει ανατεθεί η αποστολή της ιστορικής πραγματοποίησης της υπόθεσης του αθεϊσμού, δηλ. της πρακτικής απελευθέρωσης του ανθρώπου από τη θρησκεία. Να που είναι ο αυθεντικός Μαρξ, να που αποκαλύπτεται το πραγματικό «μυστικό» του μαρξισμού, η πραγματική του φύση!».

Ο Μπουλγκάκωφ δικαίως υποψιάζεται ότι την ειλικρίνεια της προγραμματικής θέσης του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, ότι «η θρησκεία είναι ιδιωτική υπόθεση». Είναι μόνον τακτική υποκρισία. Στην πραγματικότητα τη σοσιαλ-δημοκρατία την εμπνέει το αθεϊστικό πνεύμα του Μαρξ, που υποστηρίζει την απελευθέρωση του ανθρώπου από κάθε θρησκεία. «Ο Μαρξισμός αποτελεί μόνον μια ειδική περίπτωση του φοϊερμπαχισμού, τον ιδιαίτερο κοινωνιολογικό του τύπο», δηλ. την ειδική περίπτωση του μαχόμενου αθεϊσμού, τον κοινωνιολογικό τρόπο της νίκης του αθεϊσμού. Η «προσωπική επιρροή του Μαρξ στο σοσιαλιστικό κίνημα εκφράστηκε πάνω από όλα με την ενδυνάμωση αυτού του αντιθρησκευτικού, θεομάχου στοιχείου, το οποίο μαίνεται μέσα του, καθώς και σ’ όλη την κουλτούρα μας, και η οποία δεν έχει πει τον ύστατο λόγο της, δεν παίρνει επαρκή και προσωπική αλλά, ήδη, την ύστατη ενσάρκωση». Ο Μπουλγκάκωφ βλέπει ότι «στον σοσιαλισμό, όπως και σε όλη τη γραμμή του πολιτισμού μας, λαμβάνει χώρα η μάχη του Χριστού με τον αντίχριστο». Το πνεύμα του Μαρξ ενισχύει αυτή τη γραμμή του κινήματος, η οποία πρέπει να οδηγήσει στη τελευταία ενσάρκωση του αντιχρίστου. Ο Μπουλγκάκωφ είδε αυτή τη σκοτεινή πλευρά του πνεύματος του Μαρξ «έπειτα από πολυετή και εντατική εξέταση στο πνευματικό πρόσωπο του Μαρξ». Ο δρόμος, τον οποίο διάβηκε ο Μπουλγκάκωφ του επέτρεψε να δει ότι το πρόσωπο του Μαρξ, ενός από τους πιο ισχυρούς ανθρώπους του 19^ου αιώνα, «μυστηριωδώς και τρομερά διίσταται». Να διηγηθείς αυτό που ο Μπουλγκάκωφ είδε, όντως ήταν ηθικό καθήκον, έτσι καθώς αυτό το πιο φοβερό κακό είναι αυτό που έχει το πρόσωπο του καλού. Αλλά ο Μπουλγκάκωφ αποδίδει μεγάλη σημασία στη σχέση Μαρξ και Φόιερμπαχ και ιδιαίτερα από αυτή τη σχέση για να αποδείξει τη θέση του ότι, ο Μαρξ ενέπνευσε τον θεομάχο αθεϊσμό. Ο ίδιος ο Μπουλγκάκωφ αναγνωρίζει ότι ο αθεϊσμός του Μαρξ διαφέρει από τον αθεϊσμό του Φόιερμπαχ, ότι στον Φόιερμπαχ δεν υφίσταται τέτοιο κακό πνεύμα το οποίο υπάρχει στον Μαρξ. Η σχέση του Μαρξ με τον Φόιερμπαχ θρησκευτικά συμβιβάζεται όχι τόσο πρωτογενώς όσο δευτερογενώς. Από τον Φόιερμπαχ μπορούν να υπάρξουν κινήσεις προς διάφορες κατευθύνσεις, και δεν είναι όλα τα όρια των κινήσεων τόσο απειλητικά, όπως ο Μαρξ και ο μαρξισμός. Ο θεομάχος αθεϊσμός του Μαρξ, τον βαθύ του μίσος προς τη θρησκεία και τον χριστιανισμό, στην ίδια την ιδέα του Θεού θα μπορούσε να αποδειχθεί με τη ψυχολογική ανάλυση της ουσίας του μαρξισμού και του πνεύματος του Μαρξ. Ο ίδιος ο Μπουλγκάκωφ συναισθάνθηκε το θρησκευτικό-κακό στον Μαρξ, βιώνοντας και δοκιμάζοντας τον μαρξισμό, και κατόπιν ήδη ιστορικά συνέδεσε τον Μαρξ με τον Φόιερμπαχ. Η ανάλυση του Μπουλγκάκωφ δεν είναι τόσο ιστορική όσο ψυχολογική. Το φυλλάδιο του Μπουλγκάκωφ έχει και άλλο υπότιτλο: «από τις μελέτες για τη θρησκεία της ανθρωποθέωσης» και άμεσα συνδέεται με την άλλη του εργασία: «η θρησκεία της ανθρωποθέωσης στον Λ. Φόιερμπαχ». Η σχέση αυτών των δύο έβαλε ένα πολύ μεγάλο αποτύπωμα στην μελέτη για τον Μαρξ. Ο Μαρξ  θα ήταν ένας μαχητικός αθεϊστής και στην περίπτωση που δεν ήταν μαθητής του Φόιερμπαχ. Ενστερνίστηκε την ατμόσφαιρα της αυτοθεοποίησης του ανθρώπου και έγινε ο σημαντικότερος εκφραστής του. Η εργασία του Μπουλγκάκωφ βοηθά να γίνει κατανοητή η πνευματική ουσία του μαρξισμού, και πρέπει να ευχηθούμε την διάδοσή της.                    

*Αυτή την αναπόφευκτη μετάβαση του εγελιανισμού στον υλισμό την συνέλαβε και την προέβλεψε από καιρό, εδώ σε εμάς,  ο Χομιακώφ (Αλεξέι, 1803-1860, φιλόσοφος, θεολόγος, ποιητής από τους συνιδρυτές του σλαβόφιλου κινήματος). 

*(από τα δοκίμια για τη θρησκεία της ανθρωποθέωσης), εκδ. Ντ. Ε. Ζουκόβσκι, Αγ. Πετρούπολη, 1907, σελ. 55, τιμή 25 καπίκια.

Πηγή: http://www.krotov.info/library/02_b/berdyaev/1907_bulg.htm#_ftn1