In Memoriam - Ο Φιλόσοφος Κλείτος Ιωαννίδης 1944-2025

Πριν λίγες ημέρες, έφυγε από τη ζωή ο φιλόσοφος, ιστορικός και ποιητής Κλείτος Ιωαννίδης (1944 Μουτουλλάς Τροόδου – 2025 Λευκωσία). Ο εκλιπών υπήρξε ένας από τους κορυφαίους διανοούμενους της Κύπρου, αλλά και ολοκλήρου του ελληνισμού, και συνάμα ένας φλογερός πατριώτης, με τεράστια προσφορά στην κυπριακή υπόθεση.

Ο Ιωαννίδης σπούδασε στο Παρίσι κατά την περίοδο 1967-1974, όπου συμμετείχε στα γεγονότα του 1968, με τον φίλο του φιλόσοφο Daniel Furjot. Στη Γαλλία συνδέθηκε με πολλούς Ελλαδίτες λογίους όπως τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Κώστα Αξελό, τη Μιμίκα Κρανάκη, τον Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο, τον Κώστα Παπαϊωάννου, τον Νίκο Κεσανλή, τον Γιάννη Τσαρούχη και πολλούς άλλους.

Υπήρξε «άνθρωπος πολύτροπος», σύμφωνα με τον φίλο του Χρίστο Μαλεβίτση, καθώς υπηρέτησε με συνέπεια και οργιώδη παραγωγικότητα τα γράμματα, συγγράφοντας δεκάδες βιβλία φιλοσοφίας, θεολογίας, ιστορίας, αλλά και ποίησης. Υπήρξε πρόεδρος της «Φιλοσοφικής Εταιρείας Κύπρου», Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Θεάτρου ΕΝΑ, Πρόεδρος της «Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών Κύπρου», ενώ διηύθυνε το «Θερινό Ινστιτούτο Αρχαίου Ελληνικού Δράματος». Εργάστηκε ως ερευνητής στο Παρίσι, στην Αθήνα και στο «Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών» και δίδαξε Φιλοσοφία και Αισθητική στα Πανεπιστήμια Frederick και ΤΕΠΑΚ. Υπήρξε επιστημονικός συνεργάτης της Ι. Μονής Κύκκου, χάρη στην οποία κυκλοφόρησε εικοσιπέντε τόμους αγιολογικού, ιστορικού, φιλοσοφικού και δοκιμιακού περιεχομένου.

Επίσης, πραγματοποίησε δώδεκα ντοκιμαντέρ, με θέμα την ιστορία της Κυπριακής Εκκλησίας. «Έγραψε» σχεδόν 30.000 ραδιοτηλεοπτικά προγράμματα – κυρίως μέσω της ζωντανής ραδιοφωνικής εκπομπής «Ορθοδοξία Σήμερα»- σε μια περίοδο 40 ετών, συνεργαζόμενος με το Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου (ΡΙΚ). Με βάση τις εκπομπές στο ΡΙΚ συνέγραψε 1700 μικρά και μεγάλα κείμενα. Στο πλαίσιο των δράσεων του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, όπου εργάστηκε για 22 χρόνια (1979-1999) συνέγραψε την Ιστορία της Νεώτερης Κυπριακής Λογοτεχνίας (19ος και 20ος αιώνας). Πραγματοποίησε άπειρες διαλέξεις και ομιλίες, επιδιώκοντας την πνευματική αφύπνιση του κυπριακού ελληνισμού.

Ο Κλείτος Ιωαννίδης αφιέρωσε τη ζωή και το έργο του στην ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού στη διαχρονία του, σε συνδυασμό με τα μεγάλα φιλοσοφικά ρεύματα της Ευρώπης, τα οποία όχι μόνον γνώριζε αλλά είχε ενεργό συμμετοχή. Οι επιρροές του εδράζονταν στην αρχαιοελληνική σκέψη αλλά και στον χριστιανικό υπαρξισμό, τον οποίο και ο ίδιος καλλιέργησε.

Ο Ιωαννίδης ήταν πιστός Ορθόδοξος και η πίστη του ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη φιλοσοφική του σκέψη. Γι’ αυτό υπεράσπιζε την Εκκλησία και αναδείκνυε το εκκλησιαστικό γεγονός, ως τρόπο ανάδυσης της συνείδησης του ανθρώπου.

Τον συνάρπαζαν, ιδίως, τα έργα των εμιγκρέδων Ρώσων θεολόγων, και είχε σχετιστεί με τον κύκλο των επιγόνων του Μπερντιάεφ. Αυτό αποτέλεσε και την αφορμή της, ολιγόχρονης δυστυχώς, συνεργασίας μας, καθώς, πληροφορούμενος το πεδίο των ενδιαφερόντων μου, μου έκανε τη τιμή να με προσκαλέσει να κάνω κάποιες διαλέξεις στην Φιλοσοφική Εταιρεία Κύπρου, όπως για το βιβλίο του Νικολάι Μπερντιάεφ «Το νόημα της Ιστορίας», και την Ιστορία της Ρωσικής Φιλοσοφίας κατά τον 19ο αιώνα. Δυστυχώς, η τρίτη διάλεξη, για τον Ντοστογιέφσκι, πριν από δύο μήνες αναβλήθηκε, λόγω έκτακτης περίστασης, και είχαμε συμφωνήσει να την προγραμματίσουμε για τις αρχές φθινοπώρου. Αλλά, άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων…

Πρώτο του μέλημα η μετάδοση γνώσεων

Αυτό που σε εντυπωσίαζε στην προσωπικότητά του Ιωαννίδη ήταν η αεικίνητη φύση του, η διαρκής δράση του, η μετοχή του σε όλα τα δρώμενα, η έγνοια του για τη μετάδοση των γνώσεων και των ιδεών στους συνανθρώπους του. Ο Ιωαννίδης δεν ήταν φιλόσοφος του αναγνωστηρίου και των λίγων μυημένων. Επιθυμούσε η σκέψη να διαχυθεί, να ζυμωθεί στον κοινωνικό χώρο. Αγωνιζόταν ενσυνείδητα για να αναβιβάσει την πνευματική ζωή της κυπριακής κοινωνίας, τόσο στα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν την τουρκική εισβολή και κατοχή, όσο και στα, ίσως πιο δύσκολα για πνευματικές διεργασίες και πολλώ δε μάλλον ενασχόληση με τη φιλοσοφία, χρόνια της ευμάρειας και του πλούτου. Δεν έπαυσε να μιλά για τις περιπέτειες των ιδεών, όπως και για την ιστορία της Κύπρου, τις μάχες του ακριτικού ελληνισμού να διατηρήσει την ταυτότητά του. Ενδυνάμωνε το εθνικό φρόνημα των Κυπρίων, σε μια εποχή που υπονομεύεται από νεοκυπριακά ιδεολογήματα, που στραγγαλίζουν την ιστορική αλήθεια και λειτουργούν ως δούρειος ίππος της τουρκικής επεκτατικότητας.

Ο Ιωαννίδης ενημερωνόταν ανελλιπώς και λεπτομερειακά για την εσωτερική, κυπριακή και ελλαδική, πολιτική επικαιρότητα αλλά και τις διεθνείς εξελίξεις. Δεν δίσταζε να εκφράζει σταθερά τις απόψεις του για τα τεκταινόμενα, όπως έκανε τα τελευταία χρόνια που είχε ταχθεί αναφανδόν ενάντια στο ρεύμα της, δήθεν, «σωστής πλευράς της ιστορίας».

Είναι, ίσως, κλισέ η έκφραση ότι το κενό που άφησε πίσω του ένας μεγάλος λόγιος είναι δυσαναπλήρωτο. Θεωρώ, όμως, ότι στην περίπτωση, του Κλείτου Ιωαννίδη, αυτό, δυστυχώς, ισχύει στο ακέραιο. Αιωνία του η μνήμη!

Ενδεικτική σταχυολόγηση της εργογραφίας του Κλείτου Ιωαννίδη:

«Mystique Grecque», Encyclopédie des Mystiques, Paris, 1972.

Ρυθμός και Αρμονία: Η ουσία της μουσικής και του χορού στην Πλατωνική παιδεία, Λευκωσία, 1973.

Το πρόσωπο του φιλοσόφου από τους προσωκρατικούς στον Πλάτωνα, Λευκωσία, 1977.

Οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι Πλωτίνος, Ιάμβλιχος, Πρόκλος, Λευκωσία, 1980.

Le roi-philosophe spectateur et acteur d’ après Platon, Αθήνα, 1983-1984.

Socrate, modèle philosophique, Λευκωσία, 1985.

Ζήνων ο Κιτιεύς: Η ζωή και το έργο του, Λευκωσία, 1985.

Ιστορία της Νεώτερης Κυπριακής Λογοτεχνίας.

Πλωτίνος ή η αναζήτηση του Ενός, Λευκωσία 1991.

Αβγή ή η κυπριακή φάση του Αιμιλίου Χουρμουζίου, Λευκωσία, 1991.

Εκκλησία Κύπρου: Ιστορία και Πολιτισμός 2.000 ετών, Λευκωσία, 1995 (στα αγγλικά και ρωσικά).

Ο Φιλόσοφος και ο Μουσικός στο έργο του Πλάτωνος, Αθήνα, 2003.

Κόκκος Σινάπεως, Λευκωσία, 1990.

Νοσταλγία Θεού, Λευκωσία, 1994.

Στις όχθες του Παρακλήτου: Η θεία λειτουργία της Ποίησης (Το ποιητικό μου Μανιφέστο), Λευκωσία 2015.

Ο Γέρων Πορφύριος – Μαρτυρίες και εμπειρίες, Λευκωσία, 1992 (μεταφρασμένο στα αγγλικά, γαλλικά, ρουμανικά, ρωσικά, σερβικά κ.ά.).

Σύγχρονοι άγιοι Γέροντες, Λευκωσία, 1994.

Μεταφράσεις

Β.Ν. Τατάκη, Η Ελληνική Πατερική και Βυζαντινή φιλοσοφία, Αθήνα, 1975.

R. Suszko, Η τυπική λογική και η ανάπτυξη της γνώσης, Αθήνα, 1977.

R. Ingarden, Καλλιτεχνικές και αισθητικές αξίες, Αθήνα, 1977.

Η Αρμενία σε κίνδυνο!

Για την έκδοση στα ελληνικά του βιβλίου του Βαρντάν Γκρίτσεντς «Αίτημα για αφύπνιση -Συναγερμός για επαγρύπνηση, επαναγνωριμία και επαναβεβαίωση της ζωής του Αρμενικού λαού», ίδρυμα Χάικ (μετάφραση Λιλίτ Βαρντανιάν).

Η Αρμενία περνά κρίσιμες ώρες. Το Αρτσάχ – Ναγκόρνο Καραμπάχ καταλήφθηκε από τον αζερικό στρατό. Οι Αρμένιοι εγκατέλειψαν τα προαιώνια εδάφη τους και έγιναν πρόσφυγες. Στο ηττημένο Γερεβάν επιβάλλεται μια λύση που είναι «κομμένη και ραμμένη» στις επιδιώξεις του Μπακού και της Άγκυρας. Ο αρμενικός λαός φαίνεται εγκαταλελειμμένος από τους συμμάχους του, ενώ στο εσωτερικό της χώρας υποβόσκει ο διχασμός. Πρόσφατα, εκδηλώθηκε και σφοδρή αντίθεση μεταξύ της πολιτικής εξουσίας και της Εκκλησίας της Αρμενίας που είναι ο κύριος φορέας της διατήρησης της εθνικής συνείδησης των Αρμενίων.

Σε αυτή τη συγκυρία εκδίδεται στα ελληνικά μέρος του βιβλίου ενός σεβάσμιου Αρμένιου διανοούμενου, με ρίζες στην Θεσσαλονίκη, ο οποίος από χρόνια κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για τους Αρμενίους, και καλεί σε εθνική πνευματική αφύπνιση πριν είναι πολύ αργά. Για τους Έλληνες ο αρμενικός λαός ήταν και είναι αδερφικός, και το ιστορικό του δράμα γνωρίζει ότι είναι αλληλένδετο με αυτό των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και του Πόντου.

Επίσης, σε όλους είναι κατανοητό ότι η πορεία των εξελίξεων στην Αρμενία, οι αντοχές ή η κάμψη της υπό την πίεση κυρίως της Τουρκίας, αλλά και άλλων διεθνών δρώντων, θα επηρεάσει άμεσα και την Ελλάδα, όπως πάντοτε συνέβαινε με το υποσύστημα αυτό της Υπερκαυκασίας από την περίοδο του Βυζαντίου.

Διαβάζοντας το βιβλίο του σεβαστού κ. Γκρίτσεντς-Βαρντανιάν, αντιλαμβάνεσαι αμέσως ότι μέσα από τη γραφίδα του ηχεί υπόκωφα η διαχρονική συνείδηση του λαού του. Αντίστοιχη με αυτή του λόγου των βιβλικών προφητών. Παρακολουθείς συμπυκνωμένη τη μακρά ιστορική εμπειρία, τις δραματικές περιπέτειες με τις ένδοξες κατακτήσεις και τραγικές ήττες, αλλά και τις αξίες, τις αρχές, τις ιδέες που υπηρέτησε και ταυτίστηκε μαζί τους ο αρμενικός λαός. Αυτές που στάθηκαν οι σηματοδότες της ύπαρξής του.

Και, κυρίως, προσλαμβάνεις μέσα από τη γραφή του την πίστη που συγκρότησε τον ψυχικό και πνευματικό κόσμο του έθνους του. Μεταφυσική και φυσική, πίστη και πραγματικότητα είναι στη σκέψη του επίπεδα που συνυπάρχουν και αλληλοεπηρεάζονται. Σε αντίθεση με τις επικρατούσες αντιλήψεις, η νοηματοδότηση του βίου του έθνους, οι πηγές των εκδηλώσεων της δημιουργικότητάς του εντοπίζονται στα βάθη και στα ύψη της σχέσης του με το μυστήριο του θείου, με τη θρησκεία που είναι απόλυτα ταυτισμένη με τον τρόπο ζωής του κάθε Αρμένιου, με την ιστορία όλης της Αρμενίας.

Ο λυρικός φιλοσοφικός και θεολογικός λόγος του συγγραφέα εκκινεί από το πεδίο της πολιτικής, των διεθνών σχέσεων και της διπλωματίας. Και ορθώς, γιατί η Αρμενία δίνει αγώνα ιστορικής επιβίωσης σε ένα εχθρικό περιβάλλον που απειλεί να την αδρανοποιήσει αν όχι να την εξαλείψει.

Αλλά και για αυτό ακριβώς, τελικά, επικεντρώνεται στο εσωτερικό πεδίο των ιδεών και των αξιών. Διότι γνωρίζει πως οι εξωτερικές συμπεριφορές αντανακλούν εντατικές εσωτερικές διεργασίες. Αντιλαμβάνεται ότι η μεγάλη σύγχρονη μάχη για το Αρτσάχ αλλά και για ολόκληρη την Αρμενία έχει ξεκινήσει από χρόνια στην καρδιά του κάθε Αρμένιου.

Το κακό στις διάφορες μορφές του, όπως συχνά γίνεται, με προκάλυμμα υψηλές έννοιες όπως ο ανθρωπισμός, ο ρεαλισμός, η προσαρμογή, το μέλλον, οι νέες παγκόσμιες αξίες, εισέβαλε για να ανατρέψει τους ιερούς βωμούς των θεών. Και στη θέση τους να διασπείρει τον φόβο, την αδυναμία, την υποταγή, την παραίτηση, τη φυγή. Σε αυτό το πεδίο κρίνεται στην ουσία ο αγώνας ενός ανθρώπου αλλά και ενός λαού. Γιατί αν ο άνθρωπος ή ο λαός μέσα στην καρδιά του κρατήσει ζωντανή την ελπίδα, αν υπηρετεί τις υψηλές πνευματικές αρχές και τις ηθικές αξίες που κληρονόμησε από το παρελθόν του, δεν θα ηττηθεί ποτέ. Ακόμη και αν λόγω συγκυριών, απωλέσει την κυριαρχία επί υλικών αντικειμένων.

Είναι γεγονός ότι τα όσα περιγράφει ο συγγραφέας ισχύουν σε μεγάλο βαθμό συνολικά στο σύγχρονο πολιτισμό. Έναν πολιτισμό που προάγει τον άνθρωπο-λωτοφάγο, χωρίς παρελθόν, χωρίς ήθος, χωρίς ταυτότητα. Απλώς καταναλωτή υλικών και άυλων αγαθών. Θυμίζει κάπως όλο αυτό τη ζοφερή ατμόσφαιρα του Μέγα Ιεροεξεταστή του Ντοστογιέφσκι. Όταν αλλοτριώνεται ο άνθρωπος από την ταυτότητά του τότε δεν βλέπει τον λόγο να αγωνιστεί για αυτήν. Αγωνίζεται μόνον για την επίπλαστη και σαθρή ευημερία του. Μετατρέπεται σε άθυρμα, σε όργανο αλλότριων κέντρων. Που ενίοτε ούτε καν τα γνωρίζει.

Ευθύνη γι’ αυτό φέρουν και οι ηγέτες των λαών. Κι όπως θίγεται στο βιβλίο, ένα από τα μεγαλύτερα ζητήματα είναι σήμερα ο τρόπος ανάδειξης των ηγετών. Οι δίαυλοι ανόδου προς την εξουσία πολύ συχνά δεν είναι αυτοί της αναγνωρισμένης αξίας και ικανότητας ή της γνήσιας πατριωτικής προσφοράς. Αντιθέτως, ενίοτε είναι οι σχέσεις με εξωχώρια κέντρα και παράκεντρα, που προωθούν έμπιστους τοποτηρητές, οι οποίοι υπηρετούν αλλότριους προς το έθνος τους σκοπούς, εξ αρχής εξαρτημένοι και ετεροπροσδιοριζόμενοι.

Πρόκειται για μια επιχείρηση δεκαετιών, που την παρατηρούμε να εφαρμόζεται με συνέπεια και σχεδιασμό. Απορούμε και ενίοτε αγανακτούμε όταν οι αποφάσεις τέτοιων ηγετών είναι αντίθετες με τα πιστεύω της πλειοψηφίας του έθνους τους, με την ιστορία και τις αξίες του έθνους τους. Αλλά υπακούουν σε μια εισαγόμενη ατζέντα, η οποία επιβάλλεται μέσω κατευθυνόμενων μέσων μαζικής ενημέρωσης. Οι λαοί σε τέτοιες συνθήκες νοιώθουν πολιτικά απορφανισμένοι, αλλά χωρίς δυνατότητα αξιόπιστης εναλλακτικής επιλογής, στοιχείο που ευνοεί την άνοδο επικίνδυνων δημαγωγών και καιροσκόπων της πολιτικής.

Πολλές φορές, σε τέτοια ιστορικά αδιέξοδα τον λόγο τον έχει εντέλει ο ίδιος ο λαός, που πρέπει να μεταμορφωθεί ο ίδιος, απαλλασσόμενος από τα αρνητικά χαρακτηριστικά του. Ξαναβρίσκοντας τις αξίες του, τις πηγές της προέλευσής του, πιστεύοντας στον εαυτόν του, ξεκινώντας την ηθική επανάσταση από τα κάτω. Ή τουλάχιστον κάποια τμήματά του που θα λειτουργήσουν ως μαγιά μεταμορφωτική όλου του σώματος.

Δυστυχώς, η κατάσταση που διαμορφώνεται στον νότιο Καύκασο είναι εξαιρετική δυσμενής. Ο ανασχεδιασμός του χάρτη, που αναμφίβολα έχει προετοιμαστεί από καιρό, βλέπουμε να προωθείται με γοργά βήματα.

Η δραματική απώλεια του Αρτσάχ αποτελούσε μόνον μια φάση αυτού του νέου περιβάλλοντος που αναδύεται. Η Τουρκία, η χώρα αυτή που ευθύνεται για τη γενοκτονία των Αρμενίων, των Ελλήνων του Πόντου και της Μικράς Ασίας, καθώς και των Ασσυρίων, επιστρέφει με αξιώσεις περιφερειακής δύναμης για να επιβάλει τις επιδιώξεις της, με τη βοήθεια του Αζερμπαϊτζάν. Για να ελέγξει τις κρίσιμες οδούς που ενώνουν την Μεσόγειο με την σινική ανατολή μέσω της τουρκόφωνης κεντρικής Ασίας.

Εξέλιξη που προφανώς δεν βρίσκει αντίθετες κάποιες δυτικές δυνάμεις, που τυφλωμένες από γεωπολιτικές ιδεοληψίες, όπως η εμμονή για τη διάρρηξη ενός εν δυνάμει αντίπαλου ευρασιατικού στρατοπέδου, δεν αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο που ελλοχεύει για τις ίδιες από αυτή την υπερενίσχυση των νεοοθωμανών. Άλλωστε, δεν είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που διαπιστώνουμε τέτοιες μυωπικές πολιτικές. Και όλοι γνωρίζουμε πού κατέληξαν. Όπως γνωρίζουμε και τι βαρύτητα είχαν οι υποσχέσεις που είχαν λάβει τόσο ο αρμενικός όσο και ο ελληνικός λαός στις αρχές του 20ού αιώνα.

Και σήμερα, πάλι, και ο ελληνισμός και ο αρμενισμός κινδυνεύουν. Και οι δύο, όπως το περιγράφει και ο συγγραφέας κινδυνεύουν από δύο μεγάλες απειλές -την εξωτερική, την πολιτική, και την εσωτερική, την ηθική.

Αυτή την αλήθεια τη διαισθάνθηκα μπορώ πω για πρώτη φορά πριν από πάνω από 3 δεκαετίες στο οδόφραγμα της Δερύνειας στην Αμμόχωστο της Κύπρου. Εκεί που το ελεύθερο τμήμα του νησιού χωρίζεται με συρματοπλέγματα από το κατεχόμενο από τον τουρκικό στρατό. Αφενός, ίσταται η ευθεία τουρκική απειλή, η ίδια που συνεχίζεται από τον 11ο αιώνα, και την περίφημη μάχη του Ματζικέρτ, απέναντι στον χριστιανικό κόσμο.

Αφετέρου, στρέφοντας τη ματιά προς το εσωτερικό της ελεύθερης Δημοκρατίας, εφορούσε δυναμικά η παγκοσμιοποίηση, που η μικρή Κύπρος θα υφίστατο τελικά με μεγαλύτερη ένταση, λόγω της γεωγραφικής θέσης της αλλά και των οικονομικών της λειτουργιών, υπονομεύοντας την ιστορικο-θρησκευτική της ταυτότητα. Και οι δύο αυτές απειλές, όσο και αν φαίνεται παράδοξο, καθώς η παγκοσμιοποίηση προέρχεται, υποτίθεται, από το μέλλον, ενώ ο τουρκισμός είναι σκοτεινός μεσαίωνας, αλληλοσυμπληρώνονται αρνητικά.

Ας ελπίσουμε λοιπόν ότι πονήματα όπως του σεβαστού συγγραφέα θα ηχήσουν ως καμπάνες συναγερμού και αφύπνισης για τις ευαίσθητες ψυχές, που ακόμη πάλλονται από αγνό πατριωτισμό. Και η Αρμενία θα συνεχίσει να αποτελεί ένα κάστρο πίστης και ελπίδας για ολόκληρη τη χριστιανοσύνη.

  ..............................

Ο κ. Μπαμπκέν Βαρντανιάν (ψευδώνυμο: Βαρντάν Γκριτσέντς) γεννήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1930 στην Θεσσαλονίκη από γονείς που επιβίωσαν της Αρμενικής Γενοκτονίας. Ο πατέρας του είχε γεννηθεί σε χωριό κοντά στο Μους (σημερινή Τουρκία) και η μητέρα του στα περίχωρα της Σεβάστειας. Ο πατέρας του γλύτωσε από τύχη από μαζική σφαγή στην πλατεία του χωριού και αφού περιπλανήθηκε, όντας ακόμα έφηβος μέσω Συρίας και Κωνσταντινούπολης στην προσπάθειά του να φτάσει στην Μασσαλία, έμεινε στην Θεσσαλονίκη. Στα χρόνια της κατοχής συνεργάστηκε με Έλληνες και Εβραίους. Το 1946, πηγαίνει στην σοβιετική Αρμενία. Βλέποντας την κατάσταση με το σταλινικό καθεστώς προσπαθεί να οργανώσει μια ομάδα για το μέλλον της Αρμενίας. Συλλαμβάνεται και εξορίζεται κοντά στον ποταμό Βόλγα, όπου εργάζεται για την επισκευή ποταμόπλοιων. Με τον θάνατο του Στάλιν επιστρέφει στο Γερεβάν. Διδάσκει Διεθνείς Σχέσεις σε ανοικτά πανεπιστήμια, ενώ εργάζεται για τη διάσωση ιστορικών τεκμηρίων. Το 1978 μεταναστεύει στην Αμερική, όπου αναλαμβάνει τη διεύθυνση του αρμενικού τμήματος της Φωνής της Αμερικής. Μετά από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, επιστρέφει στην Αρμενία και προσφέρει τις υπηρεσίες του σε πολλούς τομείς της χώρας.